نکاتی که باید
درباره معادن ایران بدانید

براساس آمارهای جهانی ایران جز 10 کشور نخست جهان و اولین کشور خاورمیانه از نظرداشتن ذخایر معدنی است و طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس 7 درصد ذخایر معدنی جهان در ایران جای دارد اما با وجود همه این پتانسیل‌ها در سال های گذشته ایران نتوانسته است از این ویژگی‌ها برای رشد اقتصادی کشور استفاده کند. طبق بررسی‌های صورت گرفته تاکنون حدود 6 هزار معدن با بیش از 60 نوع ماده معدنی در کشور شناسایی شده و کشور دارای 15 هزار محدوده امیدبخش معدنی با 40 میلیارد تن ذخایر قطعی به ارزش بیش از 770 میلیارد دلار است. ایران به دلیل داشتن معادن غنی از نظر ذخایر بسیاری از مواد معدنی درجهان از جایگاه بالایی برخوردار است به شکلی که 12 معدن مهم جهان در ایران قرار دارد، 8 درصد ذخایر روی و سه درصد ذخایر سرب جهان در ایران جای گرفته است. علاوه بر این‌ها کشور چهارمین تولیدکننده سنگ تزئینی در دنیا است و ذخایر شناسایی شده مس ایران به بیش از 30 میلیون تن می‌رسد. ایران به دلیل داشتن ذخایر اورانیوم، زغال‌سنگ و سنگ‌آهن هم در جایگاه بالایی در فهرست جهانی قرار دارد و طبق پیش‌بینی و بررسی‌ها کشور روی کمربند آهن، روی، سرب، مرمیت، مس و طلا جای گرفته و دست کم 100 سال مواد معدنی برای تولید و استخراج دارد ولی با وجود همه این ذخایر بسیار غنی معدنی و البته پتانسیل بسیار بالای رشد اقتصادی و اشتغالزایی، سهم صادرات مواد معدنی در تولید ناخالص داخلی کشور بسیار ناچیز است. براساس آمار سال گذشته مرکز آمار، ایران با 340 تن برداشت سالانه از ذخایر معدنی کم تر از 4/0 درصد ازذخایر خود را استخراج می‌کند درحالی که استاندارد برداشت از ذخایر معدنی در جهان یک درصد از حجم کلی ذخایر در سال است. کارشناسان صنعتی و معدنی معتقدند در صورت سرمایه‌گذاری مناسب سهم معدن از تولید ناخالص کشور باید بیش از 50 درصد باشد. نکته‌ای که حتی در برنامه پنجم توسعه کشور هم به آن توجه ویژه شده بود و براساس آن تا پایان برنامه پنجم توسعه (سال 93) حجم استخراج و تولید مواد معدنی در کشور باید به 570 میلیون تن در سال می رسید که تحقق پیدا نکرد.
روایت آمار از رشد بخش معدن
طبق گزارش مرکز آمار ایران که شاخص مقدماتی مقدار تولید بخش معدن در فصل بهار سال 94 را اعلام کرده است، نرخ رشد بخش معدن به زیر صفر افول کرده است به این مفهوم که تولیدات معدنی در بهار سال جاری نسبت به بهار سال گذشته کاهش 0.6 درصدی را تجربه کرده است.
بر این اساس؛ به منظور تهیه شاخص مقدار تولید بخش معدن، اطلاعات بخش مقادیر تولید کالاهای منتخب معدنی بر مبنای طرح آمارگیری از مقدار تولید بخش معدن برای حدود 320 معدن در حال بهره‌برداری، در مقاطع فصلی جمع‌آوری و در چارچوب روش زنجیره‌ای توصیه شده در راهنمای تهیه حساب‌های فصلی صندوق بین‌المللی پول در سطح کدهای دو رقمی ISIC محاسبه شده است. شاخص رشد تولید در بخش معدن طی بهار امسال نسبت به زمستان سال 93 نیز منفی 0.6 درصد کاهش نشان می‌دهد. بر اساس شاخص مقدار تولید بخش معدن آمارها نشان می‌دهد این شاخص که به جز استخراج نفت و گاز طبیعی است در بهار امسال 98.9 بوده است. در سه فصل تابستان، پاییز و زمستان سال گذشته رشد شاخص تولید بخش معدن به ترتیب 2.5، 3.1 و 1.2 مثبت بوده است اما در بهار سال 93 رشد شاخص منفی 1.7 بوده است. طبق گزارش مرکز آمار، شاخص رشد تولید در بخش معدن در مجموع سال 93 معادل 1.3 درصد بود. این شاخص در سال 92 معادل منفی 0.7 درصد برآورد شده بود و در سال 91 نیز بر روی منفی 0.4 درصد ایستاده بود.
معدن بهشت اشتغالزایی
بخش معادن کشور به جز پتانسیل‌های درآمدی و رشد اقتصادی از نظر اشتغال هم می‌توانند نقش بسیار مهم و حیاتی در کشور بازی کنند آن هم در شرایطی که کشور با آمار بیکاری حدود 11 درصد به صورت کلی و نرخ بیکاری 25 درصد برای جوانان رو به رو است و حالا در این میان رشد حوزه معدن و صنایع جانبی آن (بالا دستی، میان دستی و پایین دستی) و داشتن چرخه تولید در این زمنیه می‌تواند حتی مانند آب روی آتش عمل کند و در بسیاری از مناطق محروم (بخش زیادی از معادن کشور در استان‌ها و مناطق محروم کشور همچون خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان، کرمان و… جای گرفته‌اند) نرخ بیکاری را به صورت محسوسی کاهش دهند. براساس آمارهای جهانی ضریب ایجاد شغل غیر مستقیم در بخش معدن بالاست به صورتی که به اعضای ایجاد هر شغل معدنی 8 تا 10 شغل غیرمستقیم در حوزه‌هایی مانند حمل و نقل به وجود می‌آید. البته همه این فرصت‌ها در شرایط طرح می‌شود که سهم معدن از اشتغال کشور براساس آخرین آمار مرکز آمار 94 هزار 640 نفر یعنی حتی کمتر از 100 هزار نفر بوده است؛ اگر این عدد را با اشتغال 21 میلیون نفری در کشور مقایسه کنید متوجه می‌شوید که سهم معدن از کل اشتغال در کشور کمتر از 0.5 درصد است، عددی که خود گویای همه چیز و ضعف نگرش در این بخش است. در نظر بگیرید ایران با داشتن بیش از 3 معدن مهم سنگ‌آهن جهان و قرار گرفتن در فهرست 20 کشور اول جهان از نظر دارا بودن ذخایر تنها 15 هزار نفر اشتغال در این بخش ایجاد کرده است که عمده آن نیز در زمینه برداشت و خام‌فروشی است.
سهم هر معدن از سرمایه‌گذاری چقدر است؟
به اعتقاد کارشناسان نیاز به سرمایه گذاری کلان، نبود امنیت سرمایه‌گذاری و ثبات مدیریت و قوانین، نبود اهرم‌های تشویقی، مشکلات بانکی همچون سخت‌گیری در دادن وام و بالابودن بهره‌های بانکی از یک طرف و سختی کار، بالابودن هزینه‌های تولید، افزایش تحریم‌های اقتصادی و ترس از بازگشت سرمایه و همچنین تصویب قوانینی مانند دریافت بهره مالکانه بالا و یا حق انتفاع باعث شده است تا باوجود پتانسیل‌های بالا میزان سرمایه‌گذاری در بخش معادن در ایران بسیار پایین باشد. براساس آمارهای مرکز آمار ایران و بانک مرکزی ارزش سرمایه‌گذاری در بخش معدن در سال 1392 (آخرین آمار منتشر شده) 12 هزار و 980 میلیارد ریال (یک‌هزار و 298 میلیارد تومان) بوده است. آماری که اگر آن را بر حدود 6 هزار معدن کشور تقسیم کنیم به عدد 216 میلیون تومان برای هر معدن به صورت میانگین می‌رسیم که باتوجه به هزینه‌های بسیار بالای معدن عددی بسیار ناچیز است. البته در این بین باید نکته مثبتی را هم دید و آن این است که در سال‌های گذشته توجه به سرمایه‌گذاری در حوزه معدن باوجود اینکه در کل عددی بسیار پایین است ولی افزایش چشم‌گیری پیدا کرده به صورتی که از دو هزار و 583 در سال 86 به 12 هزار و 980 در سال 92 رسیده است و این یعنی رشد حدود 5 برابری. در همین زمینه دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش تحقیقی با بررسی دلایل ضعف در سرمایه‌گذاری حوزه معدن پیشنهاد بازنگری در قوانین و مهیا کردن شرایط برای سرمایه‌گذاری را ضروری دانسته است. دراین گزارش به بوروکراسی بسیار زیاد و نیاز به گرفتن مجوزهای متعدد برای فعالیت در حوزه معدن اشاره شده و آمده است: «در کنار تغییر قوانین، دولت باید برای تشویق افراد اقدام به ارائه زیرساخت‌های مناسب هم در معادن کشور کند، چیزی که هم اکنون فقر آن در بسیاری از معادن کشور دیده می‌شود. بخش زیادی از معادن کشور در حال حاضر فاقد امکانات اولیه‌ای همچون راه، برق، گاز و حتی آب هستند.» در حال حاضر بسیاری از معادن به خصوص در استان‌های کویری همچون کرمان و یزد به صورت تانکری آب خریداری می‌کنند.
بهره‌وری پایین معدن ایران
نبود زیرساخت‌ها و تکنولوژی روز یکی دیگر از چالش‌های بخش معدن در کشور است که باعث شده تا میزان بهره‌وری در بخش معدن و صنایع وابسته به آن بسیار پایین‌تر از استانداردهای جهانی باشد در حال حاضر با وجود پیشرفت های بسیار زیاد در امر استخراج و فرآوری مواد معدنی درسطح جهان همچنان در معادن کشور بیشتر از روش‌های سنتی استفاده می‌شود و معادن کشور چندان مکانیزه نشده‌اند و اکثر تجهیزات داخل معادن به شدت قدیمی و فرسوده هستند و همین موضوع خود در بسیاری از موارد باعث کاهش کیفیت و آسیب به مواد معدنی استخراج شده می‌شود. به اعتقاد کارشناسان راهکار اصلی برای ارتقاء بهره‌وری معادن در کشور حتما به جذب سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی خواهد بود. سرمایه‌گذارانی مانند شرکت اوتک که حالا باتوجه به توافق هسته‌ای علاقه بسیاری برای حضور بیشتر در ایران دارند و مسئولان حوزه معدن چه در وزارت صنعت، معدن و تجارت و چه در ایمیدرو باید از این فرصت بیشترین استفاده را بکنند. البته در کنار توجه به جذب سرمایه‌گذاران خارجی، تشویق سرمایه‌گذاران داخلی باید در اولویت بیشتری قرار گیرد و دولت با کاهش تصدی‌گری خود کار را به بخش‌خصوصی واگذار کند تا شاهد پویایی بیشتر این بخش باشیم.
براساس آمارهای مرکز آمار ایران هم اکنون 97 درصد معادن کشور در اختیار بخش‌خصوصی و 3 درصد تنها در اختیار بخش دولتی است اما نقش دولت در حوزه معدن کشور رابطه کاملا برعکس با سهم آن دارد به گونه‌ای که می‌توان گفت دولت 97 درصد در بخش معدن نقش دارد و بخش خصوصی حتی کمتر از 3 درصد. به اعتقاد کارشناسان اگر دولت یازدهم به دنبال پویایی حوزه معدن در کشور و رونق این بخش است باید دست بخش‌خصوصی را باز بگذارد و زیرساخت‌ها و زمینه‌های لازم را برای پیش برد کار فراهم سازد.
فرصت‌های سرمایه‌گذاری در بخش معدن
سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران با انتشار دو گزارش در سایت رسمی خود به فارسی و البته انگلیسی مهم‌ترین فرصت‌های سرمایه‌گذاری در حوزه معدن ایران را به صورت رسمی اعلام کرده است و ظرفیت‌های این بخش‌ها را برای سرمایه‌گذاران روشن کرده است. در ماه‌های گذشته به خصوص از بعد از توافق هسته ایران و 1+5 در لوزان که در نهایت به توافق نهایی در وین ختم شد مسئولان وزارت صنعت، معدن و تجارت و ایمیدرو (سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران) تلاش بسیاری برای جذب سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی کرده‌اند و در همین ارتباط اجلاس معدن و صنایع معدنی ایران؛ توسعه و سرمایه‌گذاری» نیمه خرداد امسال با حضور بیش از 30 مدیر برخی از بزرگ‌ترین شرکت‌های معدنی جهان از کانادا، روسیه، چین، استرالیا، فنلاند و… و مدیران بزرگ‌ترین شرکت‌ها و تشکل‌های معدنی کشور برگزار شد. اجلاسی که شاید مهم‌ترین شعار آن را مهدی کرباسیان مدیرعامل ایمیدرو داد و رو به حاضران به خصوص مخاطبان خارجی سخنرانی خود اعلام کرد: «ما برای سرمایه‌گذاران فرش قرمز پهن کرده‌ایم.» فرش قرمزی که به پروژه‌های سرمایه‌گذاری در بخش معدن و صنایع معدنی ختم می‌شود و شامل طرح‌هایی فولادی، آلومینیوم، سنگ آهن، مس و… می‌شود.