بررسی نقش فلز مس در جهان باستان
مس در رمان سینوهه

«سینوهه» نوشته میکا ولتاری کتابی دو جلدی حاوی خاطرات پزشک مخصوص فراعنه حاکم بر مصر است.
این کتاب توسط ذبیح الله منصوری به زبان فارسی برگردان شده است. فارغ از این که مترجم چه اندازه به متن اصلی کتاب وفادار مانده، این کتاب منبع خوبی برای دریافت اطلاعات مربوط به مصر باستان است.
نثر سینوهه به گونه ای است که این کتاب را در شمار رمان های تاریخی قرار می دهد و از سویی دیگر می توان نام سفرنامه را بر آن نهاد. سینوهه پزشکی است که به خاطر تخصص خود به دربار فرعون مصر و پادشاهان دیگر سرزمین ها راه می یابد و از ناگفته های قصرهای آنان باخبر می شود. آنچه که در این نوشتار به آن خواهیم پرداخت واژه«مس» و انواع کاربرد آن در رمان سینوهه است. این واژه در رمان سینوهه، بیش از 90 مرتبه تکرار شده که بسامد بالایی است.
مس در نزد مصریان، بسیار شهرت داشته و بسیاری از ابزار و آلات فلزی خود را با آن می ساخته اند.
مصر؛ دارای معادن فراوان مس و کار در معدن بسیار سخت بوده و شهروندان مصری به آن تن نمی داده اند. در نتیجه حکومت مصر، از غلامان، بردگان و اسیران جنگی برای کار در معادن بهره می برده است.
کاربرد مس در اسلحه سازی
جنگ افزارهای مصریان باستان، مسی بوده است.
واکنش فرعون مصر در زمان تهدید از جانب یکی از کشورهای همسایه این گونه است؛
«… دستور بده که هر قدر مس وجود دارد به مصرف ساخت کارد و شمشیر و پیکان برسانند…» (همان:ص690)
یا؛
«سربازهای سیاهپوست غبارآلود، با نیزه های مسین که بر نیزه های بلند می درخشید وارد شهر گردیدند.» (همان:ص416)
همچنین؛
«… جوان گفت: سر این نیزه از مفرغ[آلیاژ روی و مس] است و من آمده ام که آن را با خون دشمنان فرعون، رنگین کنم.» (همان:ص84)
«زن ها نیز زیور آلات مسین خود را می دادند که برای سربازان، سر نیزه بسازند.» (همان:ص780)
کاربرد مس در ساخت زیور آلات مسین
زنان مصری؛ مس را به عنوان زیور نیز استفاده می کردند. در رمان سینوهه به طور تلویحی به این موضوع اشاره شده؛
زمانی که علیه مصر خطر جنگ احساس شد، فرمانروایان طی فراخوانی زنان را تشویق به اهدای زیور آلات مسی خود کردند.
«… زن ها نیز زیور آلات مسین خود را می دادند که برای سربازان، نیزه بسازند.» (همان:ص780)
کاربرد مس برای ساخت ابزار کشاورزی
سینوهه؛ در جنگی که بین مصریان و خارجی ها در می گیرد، باز هم از شگفتی مصریان در برابر داس آهنی سخن می گوید.
«سربازهای ما وقتی مشاهده کردند که داس های بزرگ از یک فلز عجیب که می گفتند آهن است مقابل ارابه های هاتی نصب شده طوری ترسیدند که بینی آن ها سرد شد.» (همان:ص790)
از این متن کوتاه معلوم می شود که داس ها نیز مانند همه ابزارهای فلزی دیگر از مس، که فلز رایج مصر باستان بوده ساخته می شده است.
درب های مسین
مس و آلیاژ مفرغ در ساختن درب معابد و دروازه کاربرد داشته و سینوهه به آن اشاره کرده است؛
«… دو درب مفرغی بزرگ و سنگین یکی بعد از دیگری وجود داشت…(همان:ص327)
و نیز؛
«… جارچیان به مردم اطلاع دادند که امروز دروازه مسین معبد سخ مت گشوده می شود…» (همان:ص 760)
و در جایی دیگر؛
«… سپس یک درب مسین سنگین را گشود و مرا وارد اتاق دیگر کرد و در نور چراغ چیزی را به من نشان داد…» (همان:ص562)
نه تنها درب ها بلکه ابزار و یراق آن هم از جنس مس ساخته می شده؛
«… درب دکان ها را بستند و به وسیله تیر و تسمه های مسین درها را محکم نمودند.»(همان:ص417)
ارابه های مسی نیز از دیگر ابزار ضروری است که مس، تشکیل دهنده بدنه آن ها بوده است. «… به قدری این ارابه ها محکم است که وقتی به ارابه های مسین ما برخورد می کند آن را مثل چوب در هم می شکند.» (همان:ص187)
صندوق مسین
صندوق مسین هم مورد استفاده مصریان باستان بوده که در رمان سینوهه در یک جا از آن نام برده شده است.
«… بالاخره جعبه چوبی را در یک صندوق مسین قرار می دهم و موتی(خدمتکار سینوهه) بعد از مرگ من باید آن صندوق را در قبرم جا دهد.» (همان:ص965)
زنجیر مسین
سینوهه در توصیف دریای نیل و کشتی های روان بر سطح آن و چگونگی لنگر گرفتن کشتی ها از زنجیرهای مسین سخن می گوید؛
«هورم هورب(فرمانده نظامی مصریان) روی نیل نفیر زد و دستور داد زنجیر مسی را قطع نمایند که کشتی های او بتوانند وارد افق(نام شهری است) شوند.» (همان:ص730)

ظروف مسین
ظروف مسین در مصر رواج داشته و سینوهه ظروف مسین را جزو اموال گرانبها به شمار آورده است.
مرد گوش بریده ای که در برهه ای همسفر سینوهه شده بود به قبر یکی از بدهکاران خود می رسد و خطاب به قبر می گوید: «به طوری که روی قبر تو نوشته شده تو مردی خوب بودی و سزاوار است که اکنون قسمتی از ظروف زرین و سیمین و مسین را که درون قبر تو می باشد به من بدهی…» (همان:ص134)
یا؛
«کاهنین و… که از مرگ نجات یافته اند به او طوق زرین و شمش نقره و ظروف مس داده اند.» (همان:ص127)
پول مسین
سینوهه در کتاب خود از مس بیش تر به عنوان پول در اشکال گوناگون آن نام برده است. این پول، گاه به صورت حلقه و گاه دستبند بین مردم مصر ردّ و بدل می شده. مثلاً؛
«یکی از حلقه های مس را به غلامی که برای ما شراب آورد بخشیدم.» (همان:ص61)
در جای دیگر؛
«[نفر نفر نفر] زنی است بسیار ثروتمند که می تواند حلقه های طلا را مانند حلقه های مس خرج نماید.» (همان:ص97)
از قطعات مس به صورت مفتول به جای پول استفاده می کرده اند؛
«گفتم کاپتا من می توانم از طبس فرار کنم. برای این که رشته هایی که مرا به اینجا پیوسته از مفتول های مس قوی تر است.» (همان:ص108)
خلاصه این که مس نیز در ردیف طلا و نقره جزو فلزات گران بها و عنوان ثروت محسوب می شده؛
«مرد، خانه و مزارع و غلامان خود را و هر چه زر و سیم و مس داشت به زن تفویض کرد و آن وقت دست دراز کرد تا موی عاریه زن را از سرش بردارد.» (همان:ص103)
همچنین مس در کنار فلزات گران بهایی چون طلا و نقره جزو ثروت های ملی محسوب می شده و فرعون مصر در آرزوی کسب این ثروت است.
«کشتی های مصر به همه جا خواهند رفت و زر و سیم و مس خزانه فرعون، یعنی خزانه مرا پر خواهد نمود.» (همان:ص941)
پیشه مسگری
جالب اینجاست که سینوهه هم آغاز پزشکی و هم درب پایان عمر در منزل یک مسگر زندگی می کرد. این منزل در محله فقیرنشین شهر طبس واقع بوده؛
«همان شب من در خانه جدید خود که قبل از من به یک مسگر تعلق داشت و در محله فقرا واقع شده بود روی زمین نشستم.» (همان:ص377)
در جای دیگر؛
«من در محله فقرای شهر طبس و در منزل مسگر سابق، پزشک فقرا گردیدم.» (همان:ص408)
از همین خانه شهرت او به همه جای طبس می رسد؛
«مردم می گویند که از دیروز طبیبی در خانه مسگر سابق منزل کرده که خیلی حذاقت دارد. (همان:ص391)
و در پایان یک تشبیه و گلایه از وضعیت زندگی بیانگر واقعیتی صنعتی است. این که مس را به صورت قطعات صنعتی تحت فشار و ضربه قرار می دادند تا شکل گرفته و به ابزارهای گوناگون تبدیل شود. (همان:ص269)
این نوشتار، خلاصه ای بود از آنچه که رمان تاریخی سینوهه از کاربردهای مس در مصر باستان به دست می دهد.