اوایل مهر امسال بود که در چهل‌وپنجمین اجلاس کمیتهٔ میراث جهانی یونسکو، مجموعهٔ ۵۴ کاروانسرای تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی ثبت شد. قدمت این کاروانسراهای از دورهٔ ساسانی تا دورهٔ قاجار است که در اصفهان، تهران، خراسان‌رضوی، آذربایجان‌شرقی، فارس، خراسان‌جنوبی، سمنان، یزد، همدان، کهگیلویه‌وبویراحمد، کرمانشاه، کرمان، آذربایجان‌غربی، اردبیل، گیلان، مرکزی، البرز، هرمزگان، بوشهر، خوزستان، لرستان، قزوین و خراسان‌شمالی قرار دارند.

طی یک ماه گذشته و پس از ثبت جهانی‌، دیدگاه‌های متفاوتی درباره ثبت جهانی کاروانسراها مطرح شده است. برخی تأکید می‌کنند ثبت جهانی این آثار باستانی به حفاظت و مصون ماندن‌شان از تخریب عمدی منجر می‌شود و این بناها حتی می‌توانند بافت تاریخی پیرامون خود را هم احیا کنند، اما مخالفان با رد چنین خوش‌بینی‌ای تأکید می‌کنند نه‌تنها کمیتهٔ ثبت میراث جهانی یونسکو تاکنون کمکی برای نگهداشت آثار ثبت‌شدهٔ گذشته نداشته است بلکه حتی دولت‌های ایران هم نسبت به نگهداشت این آثار کم‌توجه بوده‌ و اقدام خاصی برای حفاظت انجام نداده‌اند؛ اتفاقی که طی سال‌های اخیر در حریم میدان نقش جهان اصفهان، کاخ گلستان و چغازنبیل با ساخت‌وساز‌های غیرمجاز رخ داده، مستندات این ادعاهاست.

 

حالا این انتقاد دربارهٔ کاروانسرای «گنجعلی‌خان» کرمان مطرح است که پیش از ثبت جهانی هم با ساخت‌وسازهای متعدد، تخریب و بی‌توجهی مواجه است و حتی بخشی از محوطهٔ خود را به همین دلیل از دست داد، به‌طوری‌که بافت تاریخی پیرامون هم از گزند این آسیب‌ها در امان نماند. این نکته را «حجت گلچین»، پژوهشگر و عضو هیئت‌علمی گروه مرمت دانشگاه باهنر تأیید می‌کند و به «پیام‌ما» می‌گوید: «ثبت جهانی کاروانسرای گنجعلی‌خان زمانی به‌عنوان یک فرصت می‌توانست معنی پیدا کند که یک بافت تاریخی مثل یزد یا حداقل مانند بوشهر می‌داشتیم که این اثر در درون آن تعریف شود، درحالی‌که بارها گفته‌ام دیگر اعتقادی به بافت تاریخی و قدیمی کرمان ندارم، زیرا آن را از دست داده‌ایم. در کرمان باید به‌دنبال میراث شهری باشیم که بافت تاریخی بخشی از آن خواهد بود. میراث شهری قابل تقلیل به یک شکل از ساختار معماری، طاق، معبر یا حتی زمان تاریخی خاص نیست.»

او البته تأکید می‌کند که دربارهٔ موضوع ثبت جهانی کاروانسراهای کرمان صحبت کرده است و تمام آن چیزی که باید در این باره گفته شود را گفته. گلچین در بخشی از مصاحبهٔ پیشین خود گفته است: «ثبت جهانی کاروانسرایی را که در مرز کرمان و خراسان‌جنوبی قرار دارد، شاید بتوان اتفاقی مثبت و مبارکی دانست؛ ولی براساس پیشینۀ ذهنی که از مسائل فرهنگی و اجتماعی و شهری کرمان دارم، ثبت جهانی کاروانسرای گنجعلی‌خان الزاماً اتفاق مثبتی نیست، چون قرار نیست به‌دنبال آن و تحت‌تأثیر آن اتفاق خاصی بیفتد.»

 

این فعال حوزهٔ میراث به ثبت جهانی کاروانسرای گنجعلی‌خان خوش‌بین نیست و ادامه می‌دهد: «چندسالی است که این اثر تاریخی از متروکه بودن خارج شده، ولی ثبت جهانی آن نه‌تنها نمی‌تواند کمک خاصی به شهر بکند بلکه می‌تواند در ابعاد فرهنگی و اجتماعی، تأثیرات منفی هم داشته باشد. دلیلش هم این است که کرمان به بازار و میدان گنجعلی‌خان تقلیل پیدا کرده و حالا جهانی شدن کاروانسرا هم، این موضوع را تشدید می‌کند.» او البته دربارهٔ اینکه با وجود همهٔ این مسائل چطور می‌توان از این فرصت جهانی برای شهر کرمان بهره برد، توضیح می‌دهد:‌ «از دیدگاه من کاروانسرای گنجعلی‌خان فقط به‌دلیل معماری درخشان و کالبد ارزشمند آن، شرایط ثبت جهانی را نداشته و فقط در یک مجموعه‌پرونده‌ای همراه با ۵۲ کاروانسرای دیگر در شهرهای کشور ثبت جهانی شده است. شاید این اتفاق یک فرصت باشد، اما در درازمدت تأثیر مثبتی بر شهر نخواهد داشت.» این پژوهشگر با تأکید بر اینکه بارها اعلام کرده قائل به وجود محتوایی به اسم بافت تاریخی در شهر کرمان نیست، ادامه می‌دهد: «در کرمان امروز، اساساً هیچ معنایی از یک پیوستار تاریخی واجد حیات اجتماعی و کرامت انسانی وجود ندارد. به‌لحاظ کالبدی هم همه‌چیز به میدان گنجعلی‌خان و بازار تقلیل یافته که کاملاً تلقی نادرستی است. حالا هم که برند جهانی به آن اضافه شده، گمان می‌کنم توهمات ما کرمانی‌ها از شهرمان و این بیراهه‌ای که در آن افتاده‌ایم تشدید خواهد شد.»

 

تصمیمات عجیب برای کاروانسرا

کرمان بیشترین آثار یونسکوی کشور را دارد و حالا کاروانسرای گنجعلی‌خان هم به این فهرست افزوده شده است. حداقل سود این ثبت جهانی هم این است که بازدید سایت از سوی گردشگران خارجی بالا خواهد رفت. این، نکته‌ای است که رئیس سابق انجمن راهنمایان گردشگری کرمان بیان می‌کند، اما معتقد است که این اتفاق را نباید دربارهٔ گردشگران داخلی انتظار داشت؛ چون بسیاری از ایرانی‌ها هنوز نمی‌دانند سایت‌های جهانی چه هستند و چه ارزشی دارند؟

«مهران مظفری طباطبایی» ادامه می‌دهد: «سایت جهانی بودن برای یک اثر تاریخی از یک نظر می‌تواند مهم باشد، اینکه تبدیل به یک سایت اصلی برای یک شهر یا استان می‌شود و گردشگران خارجی هم خود را ملزم به دیدار از آن می‌کنند. چون عمده‌گردشگرانی که به کشور ما سفر می‌کنند، علاقه‌مند به تاریخ و فرهنگ هستند. آنها به‌دنبال این هستند که اماکن تاریخی، فرهنگی و باستانی یک کشور را ببیند و پیش از سفر به یک منطقه دربارهٔ سایت‌های تاریخی آنجا بررسی‌های خود را انجام می‌دهند.»‌

 

این فعال فرهنگی البته به یک نکته‌ٔ جالب دربارهٔ کاروانسرای گنجعلی‌خان هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «در حقیقت اینجا، کاروانسرا نبود و یک مدرسه و مکتبخانه بود که از حجره‌های آن برای تحصیل و آموزش استفاده می‌شد، اما بعدها به‌عنوان کاروانسرا هم مورد استفاده قرار گرفت. کاروانسرای اصلی، کاروانسرای گلشن است که پشت آن قرار دارد. هرچند که قدمت گنجعلی‌خان قدیمی‌تر است و به دورهٔ صفویه برمی‌گردد.»

این فعال فرهنگی دربارهٔ اینکه آیا می‌توان نگاه مثبتی نسبت به آیندهٔ این کاروانسرا با تبدیل شدنش به برند جهانی داشت، عنوان می‌کند: «موضوع ثبت جهانی یک‌سوی مسئله است و سوی دیگر موضوع مدیریت میراث‌فرهنگی و سایت‌های تاریخی با ثبت یا بدون ثبت جهانی را داریم. موضوع دوم هم اهمیت بیشتری دارد، اما مدیریتی که در کشور ما به‌ویژه در حوزهٔ میراث فرهنگی وجود دارد، چنین چیزی را محقق نمی‌کند. چون افرادی که متولی یک سایت یا سازمان گردشگری در استان‌ها می‌شوند، نه تخصص دارند و نه تجربه. عمده‌مدیران هم عمر یک تا سه ساله در مسئولیتشان دارند و درنهایت نمی‌توانند یک برنامهٔ چندساله را محقق کند. فرد جایگزین هم برنامه‌های جدید خودش را دارد.»‌

 

او دربارهٔ این بی‌ثباتی، تغییر مدیرکل میراث فرهنگی کرمان طی پروسهٔ ثبت جهانی این کاروانسرا را به‌عنوان مثال مطرح می‌کند و ادامه می‌دهد: «حالا مدیریت جدید باید در بسیاری از بخش‌ها اقدامات خودش را آغاز کند. او همین حالا باید پاسخ دهد که چه برنامه‌ای برای چهار تا پنج سال آیندهٔ این مجموعه تاریخی دارد، یا چه تصمیماتی قرار است در این کاروانسرا نسبت به زمان پیش از ثبت جهانی اجرایی شود. مشکل اینجاست که همین حالا هم بخشی از این مجموعه به‌ویژه در بخش ورودی و طبقهٔ بالا در آستانهٔ تخریب است و این مسئله قطعاً یک مدیریت تخصصی برای مرمت می‌خواهد. از سوی دیگر در گذشته هم تصمیمات عجیبی دربارهٔ این مجموعه گرفته شد، از جمله اینکه دفتر انجمن صنفی راهنمایان گردشگری کرمان در این کاروانسرا را تعطیل کردند.»

 

به گفتهٔ مظفری طباطبایی، این تصمیم موجب شده است درحال حاضر هر گردشگری که به این سایت مراجعه می‌کند، به راهنمای گردشگری تخصصی دسترسی، بروشور و اطلاعات درست دسترسی نداشته باشد. او از تصمیم مدیر پیشین برای تشکیل جامعهٔ حرفه‌ای راهنمایان هم خبر می‌دهد و عنوان می‌کند: «همین تصمیم هم به سرانجام نرسید و حتی یک پروانه هم نتوانستند بگیرند. این یعنی ضرر برای گردشگری استان. به‌همین دلیل می‌توانم بگویم که وضعیت این کاروانسرا چهار سال قبل نسبت به زمان حاضر بهتر بود.»

این فعال فرهنگی دربارهٔ اینکه طی یک ماه گذشته و پس از ثبت جهانی این کاروانسرا آیا ادارهٔ میراث اقدام جدیدی در این حوزه انجام داده است، بیان می‌کند: «تصمیمات بدی که طی یکسال و نیم گذشته در حوزهٔ میراث فرهنگی استان گرفته ‌شد، من را مجاب به استعفا بعد از هشت سال کرد. همهٔ جوانب کار را کم‌رنگ کردند و طی این مدت هم حتی یک قدم در جهت بهبود این صنف ندیدم. ما در یک جلسه و به‌شکل ناگهانی متوجه شدیم که مدیرکل عوض شده و به‌عنوان صنف راهنمایان گردشگری از این جابه‌جایی خبر نداشتیم. طی این مدت دوماهه هم، مدیر جدید حتی یک جلسه با ۱۰ نفر از راهنمایان گردشگری نداشته است. این درحالی‌است که ما پیش از این کارگاه‌های آموزشی و جلسات آموزشی داشتیم، موسیقی نواحی را در این کاروانسرا برگزار می‌کردیم، اما دیگر از چنین فعالیت‌هایی خبری نیست.»

 

وضعیت نامناسب سرویس‌های بهداشتی

به گفتهٔ مظفری طباطبایی، به‌جز در معرض آسیب بودن بخش‌هایی از کاروانسرا، یکی از مشکلات جدی برای این اثر تاریخی، وضعیت نامناسب سرویس‌های بهداشتی است: «همین حالا باید این سؤال را پرسید که آیا وضعیت این سرویس‌های بهداشتی درخور یک سایت جهانی است؟ اینها مسائل پایه‌ای هستند و باید رفع شوند تا بتوانیم کارهای بزرگتر انجام دهیم. اما هر روز شاهد بی‌توجهی و بی‌اهمیتی به بافت‌های تاریخی هستیم و این فقط دربارهٔ کاروانسرای گنجعلی‌خان نیست. اتفاقی به‌مراتب بدتر در باغ شازده‌ٔ ماهان رقم خورده است.» او در توضیح بیان می‌کند: «دیوار پشت این باغ را تا وسط به رنگ سفید درآورده‌اند و از میانهٔ دیوار به بالا دیگر رنگی ندارد. اقدامی که یک چهرهٔ بسیار زشت را در این اثر جهانی به‌وجود آورده است. چرا این اتفاق رخ داده؟ کسی هم توضیح نمی‌دهد چرا یک سایت جهانی که برای آن بودجه تعریف شده، پولی برای یک رنگ‌کاری کامل نداشته است؟‌ ای کاش رنگ نمی‌کردند و همان وضع قبلی را داشت. البته که این باغ جهانی ایرادهای بزرگ دیگری هم دارد.»

 

این فعال فرهنگی معتقد است حتی اگر در مدیریت میراث فردی بدون تخصص در حوزهٔ بافت‌های تاریخی و میراث فرهنگی منصوب می‌شود، حداقل می‌توان از معاونت‌های متخصص در این حوزه بهره‌مند شد: «مشکلاتی که دربارهٔ بافت‌های تاریخی و میراث فرهنگی عنوان می‌شود فقط مختص کرمان نیست و در همه‌جای کشور وجود دارد. اگر افراد متخصص پای کار باشند، حداقل این اطلاعات را دارند که برای یک سایت تاریخی چه اقداماتی انجام شده است. اگر این مسائل رفع شود، زمانی که یک سایت ثبت جهانی می‌شود، مدیریت به‌مراتب بهتری خواهد داشت و این مسئله می‌تواند عاملی برای رونق حضور گردشگران خارجی در کشور شود.»

او در این باره به مغفول ماندن یک اثر جهانی دیگر استان اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: «دربارهٔ گلیم شیریکی پیچ سیرجان که نشان یونسکو را دارد، این سؤالات مطرح است که آیا مدیر میراث فرهنگی توانسته آن را به دنیا معرفی کند؟‌ آیا برای این صنایع‌دستی ارزشمند فستیوال برگزار کرده‌اند؟ یا توانسته‌اند آن را به‌نوعی به گردشگر و سفیر خارجی معرفی کند، که چطور به این ثبت جهانی رسیده؟ همهٔ اینها به نحوهٔ مدیریت در حوزهٔ میراث برمی‌گردد که چالش اصلی این حوزه است و گنجعلی‌خان هم از آن مستنثی نیست.»

 

***

بررسی‌ها نشان می‌دهد ثبت جهانی در کشور ما نتوانسته آن‌طور که مورد انتظار است، منجر به احیا و توسعهٔ یک اثر یا سایت جهانی شود. بافت‌های تاریخی در معرض بی‌توجهی قرار گرفته‌اند، مرمت و احیای آثار جهانی و ملی مناسب نیست و برخی پرونده‌های جهانی به‌دلیل ساخت‌وسازهای غیرمجاز در معرض خطر قرار دارند و همین مسائل باعث شده که جهانی شدن، هیچ آوردهٔ خاصی برای یک سایت یا اثر باستانی به‌همراه نداشته باشد. اما شاید کاروانسراها که به‌عنوان یکی از پرونده‌های جذاب ایران در جهان نشان جهانی از سوی یونسکو دریافت کردند، با تلنگری به مسئولان میراث از این بی‌توجهی در امان بمانند و به سایت جهانی مورد علاقهٔ گردشگران خارجی کشور بدل شوند.