پیوند اعتراضات با مسئلۀ آب

| بهنام اندیک، کارشناس حوزۀ آب |

یکی از بزرگان مدیریت منابع آب، گزاره‌ای ساده اما مهم را دربارۀ مطالعه و تصمیم‌گیری در مورد آب در یک حوضۀ آبریز بیان می‌کند که اگرچه در نگاه اول و به‌مثابه عبارتی معمول از کنار آن عبور کرده بودم، اما تجربۀ زیسته در استان کهگیلویه‌وبویراحمد و برون‌داد اتفاقات پیرامون آب در این استان، روزبه‌روز بنده را به‌ درستی آن گزاره باورمندتر می‌کند. آن گزاره این بود:

«برای مدیریت آب در یک حوضه و یا هرگونه مطالعه دربارۀ آن، باید حداقل شش ماه در آن حوضه زندگی کرده باشید.»

برای درک عینی این گزاره، اجازه دهید قدری دربارۀ مشخصه‌های استان کهگیلویه‌وبویراحمد و رابطۀ آن با آب توضیح داده شود. این استان با حدود یک درصد از مساحت و یک درصد از جمعیت کشور، ۱۰ درصد رواناب‌های سطحی و ۲۵ درصد از منابع نفت و گاز کشور را در اختیار دارد. بااین‌حال، سهمش از تولید ناخالص داخلی کشور (منهای نفت)، ۰.۵۸ درصد و در جایگاه سی‌ام کشور و نرخ بیکاری آن در تابستان ۱۳۹۷، برابر ۱۵.۵ درصد بوده که سومین استان کشور است. اعداد بالا به صریح‌ترین شکل ممکن، از وضعیت اقتصادی این استان خبر می‌دهد؛ وضعیتی که با فهم بیشتر بسترهای اجتماعی، تاریخی و هویتی در آن، شفاف‌تر نیز خواهد شد. به این وضعیت، قرارگرفتن این استان در بین ده استان با نرخ مهاجرت منفی را اضافه کنید.

روایتی در اذهان عمومی این استان قرار گرفته که مقوم این نگاه است. گویا روزی که «محمد خاتمی» پنجمین رئیس‌جمهور کشور، به شهرستان کهگیلویه سفر کرده بود، از سوی مرحوم «حجت‌الاسلام میراحمد تقوی» که یکی از متنفذین دینی منطقه بود، مورد پرسش واقع می‌شود که برای این شهرستان محروم، چه با خود آوردید؟ پاسخ خاتمی (نقل به مضمون) این بود که به این شهرستان «دو عروس، سدهای کوثر و مارون» را داده‌ایم. پاسخ آمیراحمد (آن‌گونه که مردم استان او را خطاب می‌کردند)، پاسخی ماندگار در اذهان است که ذکر صریح آن امکان‌پذیر نیست، اما فحوای کلام آن بود که این چه عروسی است که به نام ما است، اما در حجلۀ دیگری است؟

در اذهان عمومی مردم این استان، آب مارون که سرچشمه‌اش در این استان است و در سد مارون با ظرفیت تقریبی ۹۰۰ میلیون مترمکعب در مرز دو استان کهگیلویه‌وبویراحمد و خوزستان ذخیره می‌شود، به تمامی به خوزستان می‌رود تا اراضی کشاورزی بهبهان را مشروب کند و زنان مستمند کهگیلویه، در مسیر گوجه‌چینی از آن اراضی جان خود را در تصادفات جاده‌ای از دست بدهند. این امر بخشی از پازل شکل‌گیری این انگاره در اذهان عمومی است. تصمیمات اتخاذشده حول سد آبریز نیز، این حس را تا حدودی تشدید کرده است. مخالفت وزارت نیرو با ساخت این سد حدوداً ۱۳۰ میلیون مترمکعبی که از آن با نام مارون ۲ نیز یاد می‌شود، این سؤال را بین مردم استان ایجاد کرده است که علی‌رغم حقابۀ مصرح ۳۵۰ میلیون مترمکعبی شهرستان کهگیلویه از آب مارون، چرا نه از سد مارون به مردم این شهرستان آب می‌دهند و نه اجازۀ ساخت سد آبریز را می‌دهند؟ آیا جز این است که لابی خوزستان باعث شده است این‌گونه آب ما به یغما برود؟ در یادداشتی تفصیلی که در یازده اردیبهشت سال ۱۴۰۲ در روزنامۀ «پیام ما» منتشر کردم، به‌‎تفصیل دلایل مخالفت خود با ساخت سد آبریز و چالش‌های پیرامون آن بیان کرده بودم؛ بااین‌حال، نمی‌توان نگاه مردم بومی آن استان حول مسئلۀ حقابه از مارون را نادیده گرفت.

در نقطه‌ای دیگر از استان و علی‌رغم اعتراضات فراوان دربارۀ سد چم‌شیر، آبگیری این سد باعث شد این باور تقویت شود که حتی به قیمت شورشدن اراضی پایین‌دست سد و تجربۀ سد گتوند، سد چم‌شیر باید افتتاح شود و در این راستا نگرانی مردم بومی از احتمال ازدست‌دادن اراضی کشاورزیشان نیز چندان محلی از اعراب ندارد.

در ضلع دیگر این استان نیز، علی‌رغم مخالفت‌های بی‌شمار با پروژۀ ساخت سد تنگ‌سرخ یاسوج که حتی از منظر سازمان محیط‌زیست نیز فاقد مجوز بوده و کار به اعتراض خیابانی از سوی مخالفین کشیده شد، این تصمیم‌گیران سدساز بودند که موفق به پیشبرد پروژۀ ساخت این سد شدند؛ سدی که به بهانۀ تأمین آب شرب یاسوج ساخته خواهد شد، اما در عمل با کمک یک خط انتقال آب بین‌حوضه‌ای، آب به استان فارس و از نظر افکار عمومی، به‌سمت صنایع کویری منتقل خواهد شد. نگرانی مردم استان ازاین‌رو است که چرا با وجود هدررفت ۵۷ درصدی آب از شبکۀ توزیع یاسوج که اصلاح شبکه و ذخیرۀ این میزان آب می‌تواند مشکل ناترازی آب در این شهر و ازاین‌رو بهانۀ ساخت سد را از حیض انتفاع ساقط کند، اما کماکان دولت در پی ساخت سد است و تلاشی برای اصلاح شبکۀ توزیع نمی‌کند؟

گوشۀ شمالی استان، پروژۀ سد خرسان قرار است اجرایی شود؛ سدی که بیش از بقیۀ سدها، محل چالش و حرف‌وحدیث هم در استان و هم در سطح ملی بوده است. این سد که فاقد ارزیابی اثرات محیط‌زیستی است، ابتدا قرار بود سدی برق‌آبی و تنها برای تولید برق باشد، اما بعدها بحث انتقال آب آن به استان اصفهان و یزد مطرح شد. پروژه‌ای که قرار است به قیمت زیرآب‌رفتن نزدیک به ۲۴۰۰ هکتار از اراضی جنگلی، ۱۷ روستا و آواره‌شدن ۱۰ هزار نفر، اجرایی شود.

همۀ این موارد در کنار هم باعث شده است، در افکار عمومی این استان این‌گونه تداعی شود که کهگیلویه‌وبویراحمد سرزمین غارت‌شده است که علی‌رغم داشتن این‌همه منابع آب، نفت و گاز، جوانانش در دیار غربت دربه‌در لقمه‌ای نان باشند؛ آن‌هم در پروژه‌هایی که آب و نفتش را این استان تأمین می‌کند، اما به بهانۀ غیربومی‌بودن، جوانانش در استان‌های مجاور به کار گرفته نمی‌شوند. تجربۀ چالش‌های استخدامی در استان‌های مقصد آب‌های پیش‌گفته به‌واسطۀ بومی‌گزینی، تجربۀ آشنایی برای جوانان کهگیلویه‌وبویراحمد است. تلاشی که متأثر از نرخ بالای بیکاری و فرار جوانان برای اشتغال بوده و سنجۀ آن نیز بالابودن مهاجرت منفی این استان است.

بستر پیش‌گفته را مدنظر داشته باشید تا به اتفاقی که اخیراً در این استان رسانه‌ای شده است بپردازیم. واگذاری مدیریت بخشی از پارک ملی دنا به استان اصفهان. منطقۀ حفاظت‌شدۀ دنا با مساحت نزدیک به ۹۴۰ هزار هکتار، به‌طور کامل تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست استان کهگیلویه‌وبویراحمد بود و در تصمیمی عجیب، بخش شمالی این پارک از کنترل ادارۀ کل حفاظت محیط‌زیست این استان خارج و به ادارۀ کل حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان واگذار شد؛ امری که به‌شدت از سوی افکار عمومی در استان محکوم شده و آن را بخش دیگری از پازل منابع آبی این استان می‌دانند. باید دانست، دنا بخشی از هویت مردم این استان است و در گاه تنهایی و غم، آواز برمی‌آورند که: «که دنا گوش وم بگر مو درد دارم» (کوه دنا به من گوش بده که درد دارم)

برای تصمیم‌گیرندگان در ساختاری از بالا به‌ پایین، ساخت سد تنگ‌سرخ بر روی رودخانۀ بشار به بهانۀ تأمین آب شرب یاسوج، ارتباطی با ساخت سد خرسان بر روی رود خرسان ندارد؛ این دو سد، دو پروژۀ مجزا هستند. از نظر این تصمیم‌گیرندگان، رأی منفی به ساخت سد آبریز، ارتباطی با ندادن حقابۀ شهرستان کهگیلویه از مارون ندارد و همۀ این‌ها هیچ ارتباط موضوعی با چم‌شیر ندارند. آن‌ها حتی واقعیت‌ها و برساخته‌های ذهنی پیش‎‌گفته را در نظر نمی‌گیرند. اما در نگاه مردم آن استان، همۀ این پروژه‌ها در یک جغرافیا درحال وقوع است؛ آن‌هم جغرافیایی که علی‌رغم داشتن این‌همه منابع طبیعی، پروژه‌ها به‌گونه‌ای تعریف می‌شوند که منتفع ساخت سدها، تنها استان‌های همجوار باشد. رسانه‌ای‌شدن داستان واگذاری بخش شمالی منطقۀ حفاظت‌شدۀ دنا، باعث شد این روزها همگرایی قابل‌توجهی در بین مردم این استان بر سر مسئلۀ آب ‌و خاک و پیوند آن با هویتشان رخ دهد؛ همگرایی‌ای که برآیند آن این است: درحال غارت هستیم و باید کاری کنیم. ما‌به‌ازای این واکنش‌ها، تجمع روز چهارشنبه در یاسوج بوده است.

حساسیت‌های نوشتن در این حوزه، باعث شده است از بیان بخشی از متون هم‌رسانی‌شده در فضای مجازی استان، ابا داشته باشم؛ چرا که بازنشر آن‌ها، خود می‌تواند بنزینی بر این آتش باشد. بااین‌حال، به‌عنوان یک دانش‌آموز مناقشات آبی، باید هشدار دهم که آقایان تصمیم‌گیر در سازمان حفاظت محیط‌زیست، آقایان وزارت نیرو و آقایان دولت، با این فرمان «مظاهرات سلمیه»ی دیگری در راه خواهد بود، اما این‌بار در کهگیلویه‌وبویراحمد. اگر در خوزستان ۱۴۰۰، عبارت «تو که آبت رو نبردند، تو که خاکت رو نبردند …» به شاه‌بیت اعتراضات به مسئلۀ آب بدل شد، بعید نیست که این‌بار، دنا بخشی از این شاه‌بیت باشد. باید انتظار داشت مردم استانی که در افکار عمومی آن‌ها، کماکان از نبرد گجستان برعلیه حکومت پهلوی به‌عنوان بخشی از میراث شفاهی آن استان یاد می‌کنند، این‌بار بر سر دنا به‌عنوان بخشی از خاک خود و بر سر خرسان به‌عنوان بخشی از آب خود اقدامی را رقم بزنند که مطلوب ما نباشد. هشیار باشیم که از نظر آن‌ها، واگذاری این بخش از پارک ملی دنا، در راستای تکمیل پازل غارت منابع آبی این استان است.

نه شش ماه زندگی در حوضۀ آبریز، که گذراندن بیش از ۲۲ سال خود در آن استان، همراه با اندک دانشی که دربارۀ مناقشات آبی دارم و همین‌طور دیدن بازنشر قابل‌توجه عبارت زیر از «محمد بهمن‌بیگی» نویسندۀ شهیر، باعث شده است که هشدار صریح بالا در این متن آورده شود. باید گفت اگر در افغانستان آب آبرو است، در بویراحمد خاک آبرو است. مراقب میهنمان باشیم. حقیر، بیش از این در لفافه نمی‌توانست بنویسد؛ چرا که عریانی ماجرا، هزار برابر بیش از چیزی است که در این یادداشت آمده است.

تاریخ بویراحمد پر از فتح و افتخار است. بویراحمد جنگی نکرد که در آن پیروز نشد. بویراحمد هیچ‌گاه زیر بار زور نرفت. هرگاه گوش‌ها را برای شنیدن کلمۀ حق ناتوان دید، با صدای رسای گلوله سخن گفت. در بویراحمد کوهی نبود که از حماسه سخن نگوید و کمری نبود که از حماسه سخن نسراید. انقلاب عشایر فقط در صورتی جان می‌گرفت، که به بازوی عریان عشایر تکیه داشت. هیچ‌یک از طغیان‌های جنوب بی‌پایمردی پابرهنگان بویراحمد به جایی نرسید. بویراحمد آن‌قدر دست به ماشه برد و پا در رکاب فشرد، تا از یک دهستان، یک استان آفرید. استان بویراحمد تنها استان ایران بود که نه به‌دلیل جمعیت، نه به‌دلیل وسعت، نه به‌دلیل ثروت، بلکه فقط در نتیجۀ قدرت موجودیت یافت.

دنا و بحران‌های ایران

| عارف لایق‌زاده، شهرساز |

به ما شهرسازان آموخته‌اند، اولویت دانش شهرسازی (طراحی، برنامه‌ریزی)، خلق و تیمار «سرمایۀ اجتماعی» و «همبستگی اجتماعی» است. همچنان‌که بسیار بر این مهم تأکید شده و می‌شود که شهرسازان در قامت پاسدار و پرستار این دو نهاد اجتماعی، می‌باید در خدمت به شهر به انجام‌ وظیفه بپردازند.

در بیان اهمیت تأثیر سرمایۀ اجتماعی و همبستگی اجتماعی بر دوام و سرزندگی شهر و همچنین پایداری جوامع، می‌توان به دو نکتۀ مقبول علمای شهرسازی و جامعه‌شناسی اشاره کرد؛ نخست آنکه  «جین جیکوبز» انسان‌شناس و شهرساز برجستۀ آمریکایی، مرگ و زندگی شهرها را منوط به حضور  یا عدم حضور شهروندان در عرصه‌های عمومی، تحت‌تأثیر انباشت سرمایۀ اجتماعی و همبستگی اجتماعی دانسته‌اند. همچنین جامعه‌شناسان بر این باورند، اگر میزان تولید و انباشت سرمایۀ اجتماعی و همبستگی اجتماعی در جامعه از وضعیت مطلوبی برخوردار باشد، «وطن باتلاق اجنبی» خواهد بود.

شوربختانه نگاه منطقه‌ای، نزدیک‌بینی دولتمردان و استمرار استراتژی‌‌های ناپایدار دولت‌ها برای مدیریت مسائل و بحران‌های محیط‌زیستی متکثر کشور، در بیش از دو دهۀ گذشته، سبب اضمحلال سرمایۀ اجتماعی و همبستگی اجتماعی در ایران  شده است. شاهد این مدعا، تحلیل محتوای شعارهای زاگرس‌نشین‌ها در تجمعات و اعتراضات مرتبط با پروژه‌های انتقال آب و آتش‎‌سوزی‌های سریالی جنگل‌های است.

«کیت پین» استاد روانشناسی و علوم اعصاب در «UNC CHAPEl HiLL»، در کتاب «نردبان شکسته» در تعریف و تفهیم «احساس فقر»، چنین آورده: «فقر ارتباطی به رقم دارایی افراد ندارد، بلکه امری‌ست ذهنی و بسته به فهم انسان از رقابت‌های اجتماعی که در آن حضور دارد و اینکه خود را با چه کسانی مقایسه می‌کند و می‌تواند آن را به‌طور خلاصه حاصل درک افراد از میزان نابرابری در رقابت‌های اجتماعی دانست.» پین معتقد است: «احساس فقر، منجر به خشم و تنش اجتماعی خواهد شد.» احساس فقر (تبعیض و دیده‌نشدن)، در کلیۀ کنش‌های اعتراضی زاگرس‎‌نشین‌ها در رابطه با محیط‌زیست زاگرس مشهود است. تحلیل محتوای شعارهای شهروندان در تجمعات اعتراضی و کمپین‌های مجازی که بیانگر گسترش احساس تبعیض در میان شهروندان این بخش از کشور است را، می‌توان در قالب چند پرسش دسته‌بندی کرد:

۱. اگر اصفهان دچار بحران آب است، چرا همچنان شاهد بارگذاری صنایع آب‌بر و کشت محصولات آب‌بر در این شهر و استان هستیم؟

۲. اگر ابربحران یزد، آب است، چرا مسئولان این استان با گسترش شهر یزد در قالب ویلاسازی (طرح مسکن ملی) موافقت کرده‌اند؟

آری؛ واقعیت اجتماعی و اقتصادی شهرهای واقع در زاگرس و سهم استان‌های واقع در این کوهستان از منابع آب این عرصه و میزان توسعۀ صنعتی این مناطق و مقایسۀ این وضعیت با شهرها و استان‌های کویری نظیر یزد و اصفهان و همچنین توجه به بهره‌مندی این مناطق  از آب زاگرس و استمرار توسعۀ صنایع آب‌‎بر در این مناطق، سبب تولید و تعمیق فزایندۀ احساس فقر در استان‌های زاگرس‌نشین شده است؛ احساسی که حساسیت باشندگان در این مناطق در رابطه با تصمیمات اتخاذشده در ارتباط با محیط‌زیست زاگرس را، دوچندان کرده است. آخرین مورد  از این حساسیت، در تجمع  روز گذشتۀ مردم  کهگیلویه‌وبویراحمد در شهر یاسوج، در اعتراض به مصوبۀ «شورای‌عالی محیط‌زیست»، قابل مشاهده است.

مردمان این دیار، بیم آن دارند که تکه‌وپاره‌شدن مدیریت منطقۀ حفاظت‌شدۀ دنا، فرصتی باشد برای جبران ناترازی آب اصفهان و تحمیل خسارت به زیست‌بوم زاگرس و خاصه بویراحمد. جو ملتهب شبکه‌های اجتماعی و گفتمان حاکم بر گفت‌وگوهای مجازی، بیانگر تعمیق هرچه بیشتر احساس نادیده‌گرفته‌شدن مطالبات مردمان این دیار توسط مسئولان است.

 مسئولان باید به این هشدار جامعه‌شناسان توجه داشته باشند که انباشت احساس فقر و شکاف اجتماعی حاصل از آن، باعث گسستگی نظام اجتماعی، تولید و انباشت خشم، قطبی‌شدن هرچه بیشتر جوامع و در نتیجه افزایش تنش‌های اجتماعی خواهد شد که تجلی همۀ موارد ذکرشده را، می‌توان در یک مخاطرۀ عظیم امنیتی تصور کرد. «ترس آن می‌رود، نزدیک‌بینی سیاستمداران پوپولیست، باعث شود وطن دیگر آن باتلاق اجنبی‌کش نباشد.» پاینده دنای ایران.