چهارم اردیبهشت خبری مبنی‌بر امضای قراردادی تجاری و آبی میان عراق و ترکیه منعقد شد. رئیس‌جمهوری ترکیه بعد از ۱۲ سال به عراق رفت و برای اولین‌بار در روابط دو کشور یک توافقنامهٔ راهبردی امضا شد. به‌رغم اینکه این توافقنامه بر مسائل مهم سیاسی و امنیتی و نظامی هم تکیه داشت، اما سه مسئلهٔ آب، گاز و نفت از مهمترین موضوعات آن بود.

همان زمان با سفر اردوغان، «ثائر الجبوری»، عضو کمیسیون کشاورزی پارلمان عراق، احتمال امضای پروتکل آب بین دو کشور را قوی اعلام کرده بود. در ماه‌های گذشته «محسن المندلاوی»، نایب‌رئیس پارلمان عراق، و «نعمان کورتولموش»، رئیس پارلمان ترکیه، دربارهٔ فعال‌سازی کمیتهٔ مشترک آب و امنیت توافق کرده بودند. حالا پس از سفر دوروزهٔ اردوغان به‌نظر می‌رسد عراق، یکی از کشورهایی که از پروژه‌های سدسازی ترکیه متحمل خسارات فراوانی شده است، توانسته به یک توافق آبی دست پیدا کند؛ درحالی‌که ترکیه در طول تاریخ خود، به‌دلیل بالادست بودن همواره از امضای معاهدات دوجانبهٔ آبی با کشورهای همجوار سرباز زده است. 

وب‌سایت دفتر رسانه‌ای «محمد شیاع السودانی»، نخست‌وزیر عراق، نکات مهم چارچوب توافقنامهٔ همکاری عراق و ترکیه در حوزهٔ منابع آب را که در حاشیهٔ سفر رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه، به بغداد به امضا رسیده است، منتشر کرد: «توسعهٔ راه‌های تفاهم و همکاری در بخش آب براساس اصل برابری، نیت خیر و حسن همجواری. تهیهٔ طرح و چشم‌انداز جدیدی برای اجرای پروژه‌های زیربنایی و سرمایه‌گذاری برای منابع آب در عراق، اجرای طرحی با هدف تخصیص عادلانه و منصفانهٔ آب‌های فرامرزی، اجرای طرح‌هایی برای بهره‌گیری منطقی و مؤثر از آب.»

قرارداد امضاشده بین عراق و ترکیه نیز شامل موارد زیر است: «همکاری از طریق پروژه‌های مشترک برای بهبود مدیریت آب در بخش‌های آبی دجله و فرات؛ دعوت از شرکت‌های ترکیه‌ای برای همکاری در زیرساخت‌های پروژه‌های آبیاری، مانند سیستم‌های برداشت آب و سدها، کانال‌های پوششی، نصب دستگاه‌های تصفیه و نمک‌زدایی و پروژه‌های تصفیهٔ آب؛ اجرای پروژه‌های تبادل تجربیات و استفاده از سیستم‌ها و تکنیک‌های آبیاری مدرن و بسته‌بندی‌شده، مدت زمان اجرای قرارداد ۱۰ سال است و هر بار پس از توافق بین دو کشور به‌طور خودکار به‌مدت یک سال تمدید خواهد شد.»

برنامه‌های ترکیه چیست؟

اختلاف دربارهٔ اقدامات سازه‌ای کشور ترکیه برای مهار آب‌های سطحی  بیش از یک‌دهه قبل بالا گرفت. کشورهای منطقه، خصوصاً عراق بر سر ابرپروژهٔ «گاپ» در سرشاخه‌های دجله و فرات با همسایه شمالی‌‌اش، ترکیه، دچار مشکل شد. از طرفی ایران نیز به‌دلیل اینکه از تبعات ثانویهٔ سد‌سازی در بالادست دجله و فرات آسیب می‌بیند، به این اعتراض پیوسته بود. اما ترکیه به‌دنبال آنچه «توسعهٔ آب‌محور» خوانده، طرح‌های بلندپروازانهٔ دیگری را در سر می‌پروراند. ابرپروژه‌ای دیگر به‌نام «داپ» در شرق ترکیه در دست اجراست که بخشی از این پروژه به مهار آب در حوضهٔ آبریز رودخانهٔ ارس مربوط می‌شود. رودخانه‌ای مرزی که امروزه علاوه‌بر موضوع آلودگی آن، رقابت کشورهای منطقه بر سر بهره‌برداری آب آن نیز از مهمترین مسائل هیدروپلیتیکی منطقه محسوب می‌شود. اخیراً مقاله‌ای با عنوان «توسعۀ آب‌محور ترکیه در حوضهٔ آبریز فرامرزی ارس» از سوی کارشناسان آب و دیپلماسی منتشر شد که ابعاد تازه‌ای از اقدامات ترکیه در حوضهٔ رودخانهٔ ارس را بررسی کرده بود. 

براساس این مقالهٔ علمی که روزنامهٔ «پیام ما» پیشتر به آن پرداخته است، ترکیه برای مهار ۳.۷۴۳ میلیارد مترمکعب آب دورخیز کرده است. برنامه‌ای که علاوه‌بر تأثیرات محیط‌زیستی در پایین‌دست رودخانهٔ ارس، می‌تواند بر معادلات دیپلماتیک منطقه نیز تأثیر سوء بگذارد. برای ایران از سال‌های گذشته مهم بود که بتواند علاوه‌بر مذاکره با ترکیه بتواند با شکل‌دهی مذاکره‌ای چهارجانبه یعنی «ایران»، «ترکیه»، «عراق» و «سوریه» گلیم خودش را از این برنامه‌های آبی بیرون بکشد و به تفاهمی با این همسایه بلندپرواز دست پیدا کند. عراق که طی سال‌های گذشته این موضوع را نپذیرفته بود، حالا خودش به‌شکل مستقل تفاهم‌ موردنظرش را به امضا رساند. حالا به‌نظر می‌رسد دست ایران هم در معادلهٔ «دجله و فرات» کوتاه شده و هم مسیرش برای دست پیدا کردن به تفاهمی با ترکیه سخت‌تر شده است.

«محمدجواد ظریف»، وزیر پیشین امور خارجهٔ ایران، پیشتر در گفت‌وگویی با «پیام ما» در مورد مذاکرات آبی با ترکیه گفته بود: «ترکیه چون همیشه کشور بالادستی بوده است، هیچ تعهد بین‌المللی در مورد رودخانه‌هایش نداده است. هرگز منفعتی نداشته است که به‌عنوان کشور پایین‌دستی تعهدی بدهد که در مقابلش نفعی هم بگیرد. ما با عراق هم در این مورد صحبت کردیم. هر زمان عراقی‌ها به ما در مورد رودخانه‌های مرزی فشار می‌آوردند، ما دو حرف می‌زدیم. یکی، اینکه معاهدهٔ ۱۹۷۵ همه‌چیز را مشخص کرده است. دوم اینکه ما و شما و سوریه مشترکاً از سیاست‌های آبی ترکیه متضرر هستیم، پس به‌شکل مشترک اقدام کنیم. اما همهٔ کشورها سعی می‌کردند مستقیم خودشان مشکلشان را حل کنند. کمااینکه عراق دارد این کار را می‌کند.»

عراق نیازی به ایران نداشت

«مهدی ذاکریان»، استاد روابط و حقوق بین‌المللی، می‌گوید عراق توانست این کار را بدون حضور ایران انجام دهد؛ چراکه هیچ نیازی به حضور ایران نداشت: «شکل روابط خارجی ما و مبنای سیاست خارجی کشور ما به‌گونه‌ای است که امروز شما را به‌عنوان یک بازیگر منطقه‌ای بزرگ نشان نمی‌دهد. من برخلاف بسیاری از دوستان فکر می‌کنم ایران در گذشته هم نمی‌توانست با کشوری مانند عراق مذاکراتش را پیش ببرد؛ چراکه برای عراق حضور ایران در این مذاکرات نفعی نداشت.»

به‌گفتهٔ او، این رفتار عراق نشئت‌گرفته از سیاستی است که منافع ملی خودش را تأمین کند و قرار نیست تلاشی در راستای تحقق منافع ملی ایران داشته باشد: «این سیاست خارجی کشور ما در روابط با همسایگان است که باید مبتنی‌بر تأمین منافع ملی ما باشد. روابط امروز عراق را با کشورهای همسایه و غیرهمسایه‌اش ببینید. شما باید از این منظر به مسئله نگاه کنید که نه‌فقط خروجی یک معاهده در مورد آب، بلکه امتیازاتی که دو کشور از نظر سیاسی، نظامی، امنیتی، اقتصادی و… بین هم ردوبدل کرده‌اند، چگونه است. آیا حضور ایران در این مذاکره می‌توانست توازن این منافع را سنگین‌تر کند؟ اگر آنچه امروز در سیاست خارجهٔ ما می‌گذرد، مخصوصاً در حوزهٔ همسایگی را مرور کنید، به پاسخ خواهد رسید. ما حتی در مورد کشورهایی مثل چین و روسیه هم دائم در حال هزینه دادن هستیم. به‌عنوان مثال ایران بخشی از هزینه‌های سیاسی جنگ روسیه و اوکراین را متحمل می‌شود، درحالی‌که سیاستگذاران خارجی ما باید توضیح دهند چگونه در مورد چنین هزینه‌هایی منافع ملی ما تأمین می‌شود؟»

گفته‌های ذاکریان را «باقر اسدی»، کارشناس سیاست خارجی نیز تأیید می‌کند. او که متخصص روابط چندجانبه است، می‌گوید: «این سؤال که آیا می‌شد این تفاهم دوجانبه را سه‌جانبه یا چهارجانبه پیش برد؟ بسیار پیچیده است. آنچه باید مورد توجه قرار بگیرد نه‌فقط مختصات عراق امروز و روابطش با ترکیه است بلکه باید عراق امروز و روابطش با ایران نیز بررسی شود. بعد از سرنگونی صدام در سال ۲۰۰۳ توسط آمریکا و تلاش بسیار زیاد سپاه قدس بعد از ماجرای داعش در دفع داعش، به‌ویژه با روی کار بودن حاکمان شیعه و کرد در عراق که با ایران هم به‌لحاظ مذهبی نزدیک هستند هم به‌لحاظ قومی، باید روابط دو کشور نزدیک پیش می‌رفت، اما به‌ مرور زمان آزردگی‌های سیاسی پیش آمد.»

به‌گفتهٔ او، عراق با وجود نزدیکی مذهبی، قومی و همجواری با ایران، امروز به کشورهای عربی نزدیک‌تر است و بنابراین بسیاری از سیاست‌هایش نمی‌تواند با ایران همراهی داشته باشد: «عراق امروز یک کشور کاملاً عربی به حساب می‌آید. حتی روابط بسیار خوبی با بزرگترین و قدرتمندترین کشور عربی یعنی عربستان سعودی دارد. با اینکه یکی شیعه است و یکی سنی و عراق هنوز کشوری با حاکم شیعه به حساب می‌آید. بنابراین، سؤال اینجاست که عراق چه نیازی به ایران داشته است که مذاکره‌ای که می‌تواند دوجانبه پیش ببرد را سه‌جانبه کند؟ حضور ایران چه‌چیزی را به‌نفع عراق تغییر می‌داد؟ بلکه ممکن است برداشت این کشور این باشد که اتفاقاً حذف ایران در این گفت‌وگو مؤثرتر باشد. با اینکه طبیعتاً به‌دلیل اینکه دجله و فرات، شط‌العرب را تشکیل می‌دهند و نهایتاً امتدادش در ایران اروندرود خواهد شد، برای ایران بسیار مهم بود.»

درحالی‌که تصور می‌شد ترکیه قصد ندارد کشوری را در برنامه‌های آبی‌اش مشارکت دهد، حالا تفاهمی با کشور همسایه امضا کرده است. تفاهمی که تنها امیدواری‌اش برای ایران شاید، تضمین حیات اروندرود باشد؛ اگرچه خودش سهمی در آن نداشته باشد. اما این موضوع نیز منوط به اجرای معاهدهٔ دیگری است که عراق سال‌هاست از آن سرباز می‌زند: معاهدهٔ ۱۹۷۵ الجزایر.