پروندهٔ کاروانسراهای ایران شامل ۵۴ کاروانسرای تاریخی در ۲۴ استان کشور است که از بین صدها کاروانسرا انتخاب شده‌اند؛ دیرگچین (قم)، نوشیروان (اصفهان)، پرند/قلعه‌سنگی (رباط کریم)، رباط شرف (سرخس)، سنگی‌انجیره (اردکان)، جمال‌آباد (میانه)، عباس‌آباد تایباد (تایباد)، فخر داوود (نیشابور)، شیخعلی‌خان (شاهین شهر)، مرنجاب (آران و بیدگل)، امین‌آباد (شهررضا)، گبرآباد (قمصر)، مهیار (شهررضا)، گز (دهستان گز)، کوهپایه (کوهپایه)، مزینان (داورزن)، ایزدخواست (آباده)، فخرآباد (بجستان)، سرایان (سرایان)، قصر بهرام (گرمسار)، آهوان (خاورشهر)، میامی (شاهرود)، عباس‌آباد (شاهرود)، میاندشت (شاهرود)، زین‌الدین (مهریز)، میبد (میبد)، فارسفج(تویسرکان)، خواجه‌نظر (جلفا)، دهدشت (دهدشت)، بیستون (بیستون)، گنجعلی‌خان (کرمان)، گویجه بل (اهر)، خوی (خوی)، صائین (نیر)، تی‌تی (سیاهکل)، باغ شیخ (ساوه)، زعفرانیه (سبزوار)، مهر (سبزوار)؛ ینگه امام (ساوجبلاغ)؛ بستک (بستک)؛ برازجان (برازجان)، خرانق (اردکان)، آجری انجیره (یزد)، افضل (شوشتر)، نیستانک (نائین)، چاه‌کوران (راور)، چمشک (پل دختر)، رشتی (اردکان)، تاج‌آباد (بهار)، ده‌ محمد (طبس)، خان (خوی)، چهل‌پایه (طبس)، سعدالسلطنه (قزوین) و رباط قلی (جاجرم). از این میان، شش کاروانسرای «قصر بهرام»، دو کاروانسرای سنگی و آجری «آهوان»، «میامی»، «عباس‌آباد» و «میاندشت» در محدودهٔ استان سمنان و در مسیر جادهٔ ابریشم قرار دارند که با در نظر گرفتن بخشی از راه‌آهن سراسری ایران  و جنگل هیرکانی ابر که در سمنان است، آثار جهانی این استان را به هشت مورد رساند.

 

 کاروانسراهای آهوان

«آهوان» نام گردنه‌ای میان سمنان و دامغان است؛ یک منطقهٔ ییلاقی و سرد که راه‌های آن در زمستان به‌دلیل سرما و باد و کولاک بسته می‌شد و عبورومرور مسافران را غیرممکن می‌کرد و به همین دلیل هم بود که مسافران تا مساعد شدن هوا در کاروانسراها اتراق می‌کردند. کاروانسراهای این منطقه هم به‌نام آهوان شناخته می‌شوند؛ رباط سنگی انوشیروان و رباط آجری شاه‌سلیمان صفوی.

رباط سنگی انوشیروان، بنایی مربعی‌شکل است که در ساخت آن از سنگ، گچ و ساروج استفاده شده و چهار ایوانی است، اما چهار ایوان و اتاق‌های رباط از نظر اندازه مساوی نیستند. یکی از ویژگی‌های معماری ساسانی ساخت کاروانسراهای چهار ایوانی است و چهار ایوانی بودن رباط انوشیروانی این نظریه را به حقیقت نزدیک می‌کند که این بنای کهن برای تأمین امنیت مسافران در راه خراسان بنا شده است و جزو بزرگترین کاروانسراهای دوره ساسانی محسوب می‌شود.

«ویلیام جکسون» متخصص آمریکایی زبان‌های هندواروپایی این بنا را از بناهای دورهٔ ساسانی و خسرو انوشیروان می‌داند، اما پروفسور «هرتسفلد»، باستان‌شناس و ایران‌شناس آلمانی، این کاروانسرا را منسوب به «شرف‌المعالی انوشیروان» پسر «فلک‌المعالی منوچهر»، فرمانروای آل زیار (زیاریان) می‌داند که در سال‌های ۴۴۱-۴۲۰ هجری قمری در جرجان (گرگان) و قسمتی از ایالت کومش (قومس) یعنی سمنان و دامغان و بسطام حکومت داشته است.

 

کاروانسرای آجری آهوان نیز به‌شکل مربع و با مصالح اصلی سنگ و آجر ساخته‌ شده است. این بنا دارای چهار ایوان است و مانند کاروانسرای سنگی، تا چند سال قبل، از آن استفاده می‌کردند. حیاط اصلی کاروانسرا به‌شکل مستطیل و به طول ۴۰ و عرض ۳۲ متر است. در حیاط مرکزی می‌توان اتاق‌ها و حجره‌هایی را دید که دور آن قرار دارند. غیر از اتاق‌ها و حجره‌ها، محل نگهداری چارپایان را نیز می‌توان در حیاط دید.

 

بعضی از این اتاق‌ها را تحت‌عنوان شاه‌نشین، برای افراد خاصی در نظر گرفته بودند. تعداد اتاق‌های کارونسرای آجری به ۲۴ عدد می‌رسد و برخلاف کاروانسرای سنگی، راه ورودی‌ این کاروانسرا از قسمت جنوبی آن است.

در ساخت این بنا از سنگ و آجر استفاده شده، اما بیشتر قسمت‌های آن از خشت خام و آجر و به همین دلیل به‌نام کاروانسرای آجری نیز معروف است.

 

تأیید فروش

در روزهای گذشته خبری مبنی‌بر فروش دو کاروانسرای «آهوان» منتشر شده است. فروشی که مدیرکل میراث‌فرهنگی و صنایع‌دستی و گردشگری سمنان هم آن را تأیید می‌کند، اما در توضیح بیشتر به «پیام ما» می‌گوید: «کاروانسراهای ثبت جهانی آهوان تحت مالکیت ستاد اجرایی فرمان امام (ره) هستند و برخلاف اینکه سیاست وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی فروش نیست و فقط آثار تاریخی را به بخش خصوصی واگذار می‌کند،‌ سیاست این مجموعه فروش است. اما ماجرای فروش این است که این کاروانسراها تحت شرایط خاص میراث‌فرهنگی و زیر نظر اداره‌کل سمنان به بخش خصوصی دارای صلاحیت فروخته می‌شود تا آن را مرمت و نگهداری کنند. قرار است کاروانسرا به آدم واجدالشرایط واگذار شود، به‌شرط اینکه تمام ضوابط ثبت جهانی و ثبت ملی رعایت شود و حتی تعهد گرفته می‌شود که مرمت و بهره‌برداری از این بناها طبق ضوابط باشد.»

 

او تصریح می‌کند:‌ «ما هم دغدغه‌های مشابه فعالان و دوستداران میراث فرهنگی و خبرنگاران این حوزه را داریم و به شرایطی رسیده‌ایم که فکر می‌کنیم راه نجات بناها این است که به خود مردم واگذار شوند. خیلی از بناهای تاریخی هم مالکیت خصوصی دارند، برای مثال کاروانسرای میاندشت هم اتفاقاً مالکیت خصوصی دارد و ثبت جهانی شده و تحت‌نظر میراث فرهنگی در حال مرمت است. بادگیر اسفنجان را ببینید چه وضعی داشت و بعد از واگذاری و مرمت چه شرایطی دارد.»

 

مدیرکل میراث‌فرهنگی و صنایع‌دستی و گردشگری سمنان با بیان اینکه تمام دنیا به این سمت می‌رود که بناها به خود مردم و بخش خصوصی واگذار شود، گفت: «راه نجات بناهای در معرض خطر این است که به خود مردم واگذار شود و بهترین مدل برای حفظ بناهای تاریخی همین است و به‌غیر از این راهی نداریم. اما نکته‌ای که باید دربارهٔ آن تأکید کنم این است که این معامله و خرید‌وفروش با گرفتن تعهداتی از خریدار انجام می‌شود که ملک را تحت‌نظر میراث فرهنگی و با در نظر گرفتن همهٔ شرایط ثبت جهانی مرمت و نگهداری کند. میراث‌فرهنگی در همهٔ مراحل از فروش و واگذاری تا مرمت و نگهداری ناظر است و تخلف از این شرایط جرم کیفری محسوب می‌شود و با کوچکترین خطایی مرمت را متوقف خواهیم کرد تا طبق اصول میراث فرهنگی انجام شود.»