توله خرس سیاه جدیدی که این روزها تصویرش در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده نام ندارد. کمتر کسی پیگیر آن است که چه صدایش بزند. کسی هم تصویری از شیر خوردنش ندیده که بگوید روش شیر دادن به آن درست است یا اشتباه! اگر تصویر سلفی که مسئول یک باغ وحش در کرج با او گرفته منتشر نمی‌شد‌، حتی کسی از وجودش آگاه هم نمی‌شد. دلیل این بی‌‌توجهی کاملا بدیهی به نظر می‌رسد؛ ظاهرا به بعضی گونه‌ها بیشتر توجه می‌شود و بقیه گونه‌ها از این توجه محرومند!

مرکز نگهداری از خرس سیاه بلوچی قرار است در «گهر پارک» سیرجان راه‌اندازی شود تا بتوان از خرس‌هایی که به هر دلیلی از طبیعت جدا می‌شوند خروجی حفاظتی به دست آورد و در مواردی امکان رهاسازی هم وجود داشته باشد. این خبر زمانی اعلام شد که روزنامه «پیام ما» در نظر داشت در گزارشی به چرایی مهجور ماندن توله خرسی که اخیرا در هرمزگان از طبیعت جدا شده و بی‌خبری از آن بپردازد و سازوکارهای ایجاد مرکزی برای نگهداری از این گونه و وضعیت حفاظتی فعلی آن را بررسی کند.
«مرتضی آریانژاد» فعال در حوزه حیات‌وحش به «پیام ما» می‌گوید: آن زمان که «لالین» توله خرس سیاه بلوچی از قاچاقچیان کشف و پس از یک دوره نگهداری و تیمار از اصفهان به پریسان رفت و از آنجا قرار بود به باغ وحش زابل فرستاده شود،‌ ما پیشنهاد دادیم لالین و خرس‌هایی که پس از این توله خرس از طبیعت جدا می‌‌شوند در یک مرکز نگهداری شوند. ما در دنیا کارشناسانی را داریم که در موضوع توله خرس‌هایی که در اسارت به دنیا آمده‌اند و قرار است پس از یک دوره نگهداری در طبیعت رهاسازی شوند، تخصص دارند.

یک کارشناس حیات وحش: جدا شدن توله خرس سیاه از طبیعت در همه مناطق دنیا اتفاق می‌افتد با این حال موضوع مهم این است که چطور ما آن را مدیریت کنیم. در ایران تا به حال همه توله‌های خرس سیاه و قهوه‌ای یا در یک بازه زمانی کوتاه از بین رفته و یا به باغ وحش منتقل شده و خروجی حفاظتی نداشته‌اند

او با اشاره به اینکه توله‌خرس‌ها و سایر گونه‌ها برای امکان رهاسازی در آینده نیازمند نگهداری در شرایط خاص هستند،‌ می‌افزاید: توله خرسی که هر روز آدم ببیند، دیدن انسان‌ها برایش عادی می‌شود،‌ بنابراین با مشاهده انسان‌ها به آنها نزدیک می‌شود که برایش بسیار خطرناک است.
آریانژاد سال‌هاست که در هرمزگان روی حفاظت از خرس‌های سیاه فعالیت می‌کند. او می‌گوید: استان هرمزگان غربی‌ترین پراکندگی خرس سیاه در ایران و جهان را دارد. شهرستان رودان که در غربی‌ترین نقطه هرمزگان قرار گرفته، یکی از زیستگاه‌های این گونه به حساب می‌آید. در 40 سال اخیر 80 درصد زیستگاه‌های خرس سیاه در رودان به واسطه احداث معادن تخریب شده‌اند ضمن اینکه در 20 درصد زیستگاه باقی مانده هم شاهد پیشروی باغ‌ها هستیم. همین موضوع همزیستی و در ادامه آن تعارض میان جامعه انسانی و خرس‌های سیاه را شکل داده زیرا خرس‌ها با از بین رفتن منابع تغذیه‌شان،‌ ناچارند از منابع غذایی استفاده کنند که به انسان‌ها تعلق دارد.
دام‌‌ها،‌ محصولات باغی و… از جمله منابع مشترک تغذیه خرس‌های سیاه و انسان‌ها هستند که این فعال حوزه حیات‌ وحش به آنها اشاره و اضافه می‌کند: تغذیه از دام اهلی معمولا از سوی خرس‌های سیاه کمتر پیش می‌آید و گرایش آنها به گوشتخواری بالا نیست با این حال در سال گذشته ما خرسی را داشتیم که از دام‌های روستاییان تغذیه می‌کرد. یک ماه طول کشید تا توانستیم این خرس را زنده‌گیری کنیم.
نبود حصار، باغ‌ها را به مکانی سهل‌الوصول برای تهیه غذا تبدیل کرده است. آریانژاد می‌گوید: «مردم در این منطقه یا بودجه برای حصارکشی ندارند و یا این کار برایشان به صرفه نیست. زمانی هم که خرس به باغ صدمه می‌زند، از سوی هیچ ارگان و نهاد و سازمانی خسارتی به آنها پرداخت نمی‌شود، زیرا بودجه‌ای در این زمینه در نظر گرفته نشده است. در نهایت شاهد تعارض خرس و مردم هستیم که در مواردی تلف شدن خرس‌های سیاه را به دنبال دارد.

یک فعال حوزه حیات‌وحش: در کرمان،‌ سیستان و بلوچستان ما زیستگاه‌هایی را داریم که پایش نشده و در این زمینه حمایتی هم صورت نمی‌گیرد

نیاز به مرکز نگهداری داریم
معمولاً برای رسیدن به زیستگاه یا غارهای خرس سیاه در بخش‌هایی از هرمزگان باید یک روز و یا نیم روز از روستا فاصله گرفت تا بتوان رد پای خرس را دید. با این حال در «رودان» وضعیت فرق می‌کند. این فعال حوزه حیات‌‌وحش به فاصله 200 تا 300 متری غار خرس تا خانه روستاییان اشاره می‌کند و می‌افزاید: «چنین فاصله اندکی نشان می‌دهد با چه حجمی از تعارض مواجه هستیم که باید برای آن فکری کرد.»
ما در زمینه نگهداری از خرس سیاه در اسارت تاکنون کارنامه موفقی نداشته‌ایم، آیا احداث یک مرکز می‌تواند این خلأ را پر کند؟ آریانژاد می‌گوید: «ما در یکی از سه استانی که زیستگاه خرس سیاه هستند، نیازمند یک مرکز نگهداری هستیم. انتقال خرس‌های جدا شده از طبیعت به تهران صحیح نیست چون در تهران خرس‌‌‌های سیاه با آلودگی و سرمای هوا دست و پنجه نرم می‌کنند‌. هر ساله مواردی از جداشدگی توله‌ها یا خرس‌های سیاه از طبیعت را به دلایل مختلف داریم. سه سال قبل توله خرسی از طبیعت رودان جدا شد که در باغ پرندگان بندرعباس از بین رفت. دو خرس سیاه هم سال قبل زنده‌گیری شدند و خرس‌های سیاهی که به واسطه تعارض بالا کشته شده‌اند.»
به گفته این فعال حیات‌وحش، خرس سیاه و منطقه رودان نیاز به توجه ویژه دارد. او اضافه می‌کند: «این گونه، پس از یوزپلنگ جزو گونه‌های نادر طبیعت ایران است اما به آن اهمیتی داده نمی‌شود. ما روی این گونه‌ تحقیق و پژوهش‌های زیادی انجام داده‌ایم با این وجود حتی به کارهای ما اهمیتی داده نمی‌شود،‌ در حالی که اگر این کارها روی گونه دیگری نظیر یوز بود، بیشتر مورد استقبال قرار می‌گرفت. در کرمان،‌ سیستان و بلوچستان ما زیستگاه‌هایی را داریم که پایش نشده و در این زمینه حمایتی هم صورت نمی‌گیرد. آنچه تاکنون در هرمزگان در سال‌های اخیر انجام شده با هزینه شخصی بوده است. زمانی که پایش انجام شود و داده‌ها را داشته باشیم، می‌‌توانیم در موضوع حفاظت گونه وارد شویم و پروژه‌هایی را برای آن در نظر بگیریم.»
از نظر آریانژاد چنانچه قرار است مرکزی برای نگهداری از خرس سیاه در نظر گرفته شود،‌ باید پروتکل‌ها و استانداردهای مرتبط با این گونه در آنجا رعایت شود. او اضافه می کند: «فضای باغ وحش که در آن خرس در معرض انسان‌ها قرار گیرد،‌ امکان بازگشت توله‌ها به طبیعت را از بین می‌برد. از این رو بایستی نظر کارشناسان و افرادی که تجربه چنین مراکزی در کشورهای دیگر را دارند گرفته شده و بر اساس آن اقدام شود. »
خروجی صفر حفاظتی
«دانیال نیری»، دانشجوی کارشناس ارشد حیات‌وحش دانشگاه کالیفرنیا به «پیام ما» می‌گوید: «جدا شدن توله خرس از طبیعت در همه مناطق دنیا اتفاق می‌افتد با این حال موضوع مهم این است که چطور ما آن را مدیریت کنیم. در ایران تا به حال همه توله‌های خرس سیاه و قهوه‌ای یا در یک بازه زمانی کوتاه از بین رفته، یا به باغ‌وحش منتقل شده‌اند و عملاً خروجی حفاظتی نداشته‌اند. همچنین موردی داشتیم که دو توله خرس سیاه چند ماهه با این استدلال که یک روز زندگی در طبیعت بهتر از یک عمر در اسارت است،‌ در طبیعت رهاسازی شدند. چنین استدلالی اشتباه بود و باید مسئولان تا زمان رسیدن این خرس‌ها به سن استقلال صبر می‌کردند.»
او با بیان اینکه مجموعه این تجربه‌ها نشان می‌‌دهد ما در این زمینه خوب عمل نکرده‌ایم و نرخ موفقیت‌مان صفر بوده است‌، اضافه می‌‌کند: «این موضوع تغییر رویه را ضروری می‌سازد‌، این امر به ویژه دربارهٔ خرس سیاه که در وضعیت حفاظتی بغرنج‌‌تری به سر می‌برد،‌ اولویت بیشتری دارد. ما به یک مرکز و سایت نیاز داریم تا بتوانیم در آنجا توله‌ خرس‌ها و به ویژه توله خرس‌های سیاه را بازپروری کنیم. مهم این است که این مرکز در استان‌های زیستگاه خرس سیاه باشد و در این زمینه گرچه هرمزگان از بقیه منطقی‌تر به نظر می‌رسد با این حال این در نتیجه همفکری مسئولان سه استان می‌توان یکی را برگزید که دسترسی بهتری نسبت به دو استان دیگر داشته باشند.»
این دانشجوی کارشناس ارشد حیات وحش دانشگاه کالیفرنیا هم مانند آریانژاد معتقد است این مرکز باید با مشورت متخصصان و دستورالعمل‌های کارشناسی تاسیس کرد. او ادامه می‌دهد: «علاوه بر سازه فیزیکی این مرکز، آموزش پرسنل اهمیت زیادی دارد. افرادی که آموزش ندیده باشند ممکن است باعث مرگ توله‌ها شوند. همچنین با توجه به تجربه‌های عمل بازپروری و رهاسازی باید در صورت رهاسازی ردیاب روی بدن حیوان نصب شود تا بدانیم رهاسازی موفقیت‌آمیز بوده یا خیر! این موضوع در مورد گونه‌هایی که در معرض خطر انقراض یا در تعارض با جامعه محلی هستند‌، ضرورت بیشتری دارد. تنها در این صورت است که می‌توانیم بفهمیم خرس نزدیک به جامعه محلی یا روستا شده است یا نه!‌ و چنانچه مشکل خاصی ایجاد شد اقدامات لازم را پیش از کشته شدن گونه به دست جامعه محلی انجام دهیم. بدون ردیاب ما در این زمینه آگاه نشده و نمی‌توانیم به موقع وارد عمل شویم.»
سلامتی توله خرس مهم‌تراز نامگذاری
«غلامرضا ابدالی» سرپرست دفتر حفاظت و مدیریت حیات‌‌وحش در گفت‌وگو با «پیام ما» از راه‌اندازی مرکز نگهداری از خرس سیاه بلوچی در سیرجان کرمان خبر می‌دهد و می‌گوید: «بعد از رایزنی‌های فراوان در گهر پارک سیرجان این مرکز راه‌اندازی می‌شود. در این مرکز که پارک حیات وحش است برای گونه‌های مختلف برنامه‌ریزی و طراحی انجام شده و ما از مدیران مجموعه درخواست کردیم فضایی اختصاصی برای خرس سیاه در نظر بگیرند. کسی که طرف قرارداد با گهر پارک است،‌ همان فردی است که در حال حاضر توله خرس جدید در اختیارش قرار دارد.»
چرا توله خرس سیاه از هرمزگان به کرج فرستاده و به این فرد سپرده شده است؟ ابدالی پاسخ می دهد: «از زمانی که توله خرس پیدا شد تا چند روز بعد همکاران ما در اداره کل محیط زیست هرمزگان تلاش کردند تا بار دیگر توله را به مادر معرفی کنند اما در این زمینه متأسفانه موفق نبودند و خرس مادر پیدا نشد. به واسطه نامساعد بودن اوضاع توله خرس و ترس از تلف شدن و همچنین کمبود امکانات پس از چند روز تیمار در هرمزگان تصمیم به ادامهٔ تیمار توله خرس در مرکز گرفتیم. در حال حاضر این توله دوره تیمار و شیرخوارگی را طی می‌کند تا پس از تکمیل سایت نگهداری از خرس به سیرجان منتقل شود.»
گهر پارک فضایی برای تفریح مردم شهر سیرجان است،‌ آیا قرار است توله خرس سیاه در فضایی شبیه باغ وحش زندگی کند که در آن بازدید عمومی از گونه صورت می‌گیرد؟ ابدالی چنین گزینه‌ای را منتفی دانسته و از در نظر گرفتن فضای اختصاصی برای این توله خرس خبر می‌دهد که کارشناسان بر آن نظارت دارند.
او توضیح می‌دهد: «ترجیح ما این است که بازدید عمومی نداشته باشیم. خرس سیاه و گونه‌هایی نظیر آن باید به استان‌هایی فرستاده شوند که زیستگاه‌شان است و در این باره ما سه استان هرمزگان،‌ سیستان و بلوچستان و کرمان را داشتیم که کرمان پیشرو و پیش‌قدم شد و از این جهت توله به سیرجان و یک سایت تخصصی ارسال می‌شود.»
سرنوشت «لالین» خرس سیاه پردیسان چطور خواهد بود و آیا لالین هم به این مرکز منتقل می‌شود؟ ابدالی می‌گوید: «برنامه میان مدت ما همین است. زمانی که می‌گوییم یک مرکز طراحی شده با همین هدف و منظور است. ما هر برنامه‌ای در این زمینه را با نظر و مشورت صاحبنظران انجام داده و در این زمینه برنامه‌ریزی بلندمدت و میان‌مدت داریم.»
او از یک بازه زمانی دو تا سه ماهه برای انتقال لالین و توله خرس جدید نام می‌برد و در این باره که چرا هنوز این توله خرس اسمی ندارد، می‌گوید: «برای ما سلامتی این توله خرس از نامگذاری اهمیت بیشتری دارد.»
توله خرس جدید که برخلاف توله یوزها هنوز نامی ندارد،‌ در دو سه ماه آتی به سیرجان منتقل می‌شود. لالین هم به این استان خواهد رفت تا مرکز نگهداری خرس‌های سیاه در این استان کار خود را با حضور آنها آغاز کند. با این حال یک نگرانی همچنان باقی است،‌ اینکه توله خرس‌ها آیا در این مرکز که به عنوان یکی از مراکز بزرگ سیرجان است،‌ مطابق نظر کارشناسان و طبق استانداردهایی که برای سایت‌های نگهداری از خرس سیاه است، نگهداری می‌شوند یا شاهد خواهیم بود که این دو فرد نیز به سرنوشت سایر خرس‌های سیاه دچار شده و در نهایت خروجی حفاظتی از صفر گذر نمی‌کند.