|پیام ما| پسماند کارخانه کاتد مس جیرفت در حاشیه رودخانه شور دفن می‌شود و پیگیری‌های قضایی درباره این تخلف بی‌سرانجام بوده است. تخلیه پسماندهای صنعتی و معدنی در حاشیه رودخانه‌ها ممنوع است اما اخطارهای بسیار به «کارخانه مس کاتد امید سبزواران» که خرداد 98 در شهرک صنعتی شماره 2 افتتاح شد و هنوز پیوست محیط زیستی ندارد، تا امروز فایده‌ای نداشته است. به‌تازگی فرماندار جیرفت هم به جمع معترضان این کارخانه پیوسته و به تداوم تخلفات اعتراض کرده است: «استفاده از پسماند کارخانه کاتد مس در امور عمرانی و شهری گزارش شده که تخلف به شمار می‌رود. ضمن اینکه دپوی پسماند این کارخانه در نزدیکی رودخانه شور خطرآفرین است.» در سال‌های اخیر با آغاز توسعه صنعتی و معدنی در جنوب کرمان، محیط زیست چندان مورد توجه نبوده و هشدارهای بسیار به واحدهای صنعتی به‌راحتی نشنیده گرفته می‌شود.

احمد بلندنظر، فرماندار جیرفت که روز شنبه از این کارخانه بازدید کرده، می‌گوید استفاده از پسماندهای کاتدی در امور عمرانی شهری تخلف است. او گفته است: «شواهد و گزارش‌ها نشان می‌دهد که پسماندهای کاتدی مس در جیرفت در برخی از امور عمرانی مورد استفاده مجدد قرار گرفته‌اند. نگرانی ما از این است که استفاده از بقایا و بازمانده ضایعات فرآوری مس در راه‌سازی و امور مشابه و دفع غیراصولی این ضایعات و پراکنده شدن آنها اثرات مخرب محیط زیستی برجای بگذارند و منابع آب را آلوده کنند. مدیریت و دفع پسماندهای صنعتی و معدنی ضرورت دارد و زیان‌های جبران‌ناپذیر دفع غیراصولی آنها برای محیط زیست و سلامت مردم نباید نادیده گرفته شود.» به گفته فرماندار جیرفت، مجموعه تولیدی کاتد مس جیرفت پیوست محیط زیستی ندارد و از سوی دیگر، همجواری‌اش با رودخانه شور و دپو پسماندها در این محل خطرات محیط زیستی خواهد داشت. او در آخر گفته است که منتظر «اعلام نتیجه بررسی کارشناسان متخصص» است تا «اقدام مقتضی توسط سیستم‌های نظارتی و مربوطه انجام شود».

این تخلف مدام کارخانه مس کاتد جیرفت است: استفاده از بقایای بازمانده و ضایعات فرآوری مس در راه‌سازی، خروج غیر اصولی ضایعات و دفع و پراکندن آنها در حاشیه رودخانه شور. این تخلفات سرانجام، بیشتر از یک سال پیش محیط زیست را به پیگیری قضایی واداشت و بعد از صدور چندین اخطاریه، اوایل مرداد 1400، نامه‌ای از سوی محیط زیست صادر و با انتقال پسماند این کارخانه کلاً مخالفت شد. البته این مخالفت‌ها در عمل به جایی نرسید

این کارخانه مجوز محیط زیست نداشت و ندارد
پیش از فرماندار جیرفت، مرجان شاکری، مدیرکل وقت محیط زیست استان کرمان در خرداد 98 (قبل از افتتاح مجموعه) به باشگاه خبرنگاران جوان گفته بود: «سازمان محیط زیست با فعالیت کارخانه مس کاتد جیرفت مخالف است. کارخانه مس کاتد جیرفت مجوزی از محیط زیست دریافت نکرده و بدون تایید این سازمان فعالیت می‌کند.» جست‌وجوهای «پیام ما» نشان می‌دهد شرکت صنایع معدنی فرآوری مس امید سبزواران (مجری طرح این کارخانه) در 25 اردیبهشت سال 1397 تاسیس شده است. چنان که شاکری هم در آن زمان گفته بود: «مدت یک‌سال است کارخانه‌ی کاتد مس در شهرک صنعتی جیرفت مشغول بهره‌برداری بوده و متاسفانه مجوز محیط زیست را نیز ندارد.» به گفته او با وجود مخالفت محیط زیست، در نهایت «اگر مجوز هم صادر شود به دلیل حمایت از تولید است». همینطور هم شد. دوم خرداد آن سال، مسلم مروجی در جلسه «رفع موانع تولید شهرستان‌های جیرفت و عنبرآباد» گفته بود که کارخانه کاتد مس جیرفت ۹۹ درصد پیشرفت فیزیکی داشته اما «هنوز مجوز محیط زیست برای صدور پروانه بهره‌برداری این کارخانه صادر نشده است». در نهایت 23 خرداد 98 با حضور رضا رحمانی، وزیر وقت صنعت، معدن و تجارت کارخانه مس کاتد امید سبزواران با اعتبار 160 میلیارد تومان به بهره‌برداری رسید. مروجی در این مراسم گفت که در مدت دو ساله اجرای این طرح برای ۲۰۰ نفر به طور مستقیم شغل ایجاد شده است.
عجیب‌ اینکه فقط 18 روز پس از مراسم افتتاح، این کارخانه به‌عنوان واحد برتر صنایع معدنی کشور برگزیده شد. مروجی، دهم تیر آن سال در همایش روز ملی صنعت و معدن کشور گفت: «واحد تولید مس کاتد شرکت مس امید سبزواران که ماه گذشته توسط وزیر صنعت، معدن و تجارت در شهرک صنعتی شماره ۲ جیرفت افتتاح شده بود، امروز نیز به‌عنوان واحد برتر صنایع معدنی کشور انتخاب و لوح سپاس دریافت کرد.»

در نهایت 23 خرداد 98 با حضور رضا رحمانی، وزیر وقت صنعت، معدن و تجارت کارخانه مس کاتد امید سبزواران با اعتبار 160 میلیارد تومان به بهره‌برداری رسید. مروجی در این مراسم گفت که در مدت دو ساله اجرای این طرح برای ۲۰۰ نفر به طور مستقیم شغل ایجاد شده است. عجیب‌ اینکه فقط 18 روز پس از مراسم افتتاح، این کارخانه به‌عنوان واحد برتر صنایع معدنی کشور برگزیده شد

پسماند کارخانه، درختان را خشک کرد
کارخانه مس کاتد جیرفت ابتدا قرار بود در «دشت میجان» جیرفت ساخته شود. اما محلی‌ها که معترض ساخت کارخانه در دشت بودند، گفتند این کارخانه حیات را از دشت می‌گیرد. حسین افشار، فعال محیط زیست اهل جیرفت به «پیام ما» می‌گوید، بعد از این اعتراضات بود که کارخانه را به شهرک صنعتی شماره 2 منتقل کردند: «ما فکر می‌کردیم با وجود اعتراض‌های گسترده و نامناسب بودن کارخانه برای این منطقه، ساخت آن منتفی شده است. اما اینطور نبود. کارخانه ساخته شد و تخریب‌های آن در سال‌های اخیر بسیار گسترده بوده.»
دفن پسماند و مواد باطله این کارخانه در اطراف رودخانه شور، آنطور که افشار می‌گوید درختان آن محدوده را به‌کلی خشک کرد و کنشگران و منتقدان این وضع، با وجود نامه‌نگاری‌های فراوان به فرمانداری و محیط زیست شهرستان نتوانستند جلوی این روند را بگیرند. «رودخانه شور، رود مهمی برای جیرفت و دشت‌های اطراف است. آب این رودخانه باعث تغذیه زون آبی جیرفت می‌شود و حتی زمانی قرار بود محل تامین آب شرب هم باشد اما بعدها از سد جیرفت آب شهر تامین شد.»
به گفته او پل آخری که روی رودخانه شور ساخته‌اند، خارج از شهر است و پسماند کارخانه مس کاتد جیرفت را درست در همین منطقه تخلیه می‌کنند؛ البته در کنار نخاله‌های ساختمانی. و همه این آلودگی‌ها شور را به نابودی می‌کشاند.
این فعال محیط زیست از سوی دیگر می‌گوید هرگونه ساخت و ساز اطراف رودخانه شور ممنوع است اما کسی نگران و پیگیر دفن پسماند در این منطقه نیست: «به دلیل اهمیت رود، ساخت و ساز در اطراف آن را ممنوع کرده‌اند. یک پیست اتومبیل‌رانی بود که در این محوطه زمین گرفته بود اما آب منطقه‌ای مقابل ساخت و ساز آنها ایستاد و گفتند برای فاضلاب حق چاه زدن نداری. اما برایشان مهم نیست این حجم از پسماند در منطقه تخلیه می‌شود.»
سابقه شکایت‌ها و اخطارها
این تخلف مدام کارخانه مس کاتد جیرفت است: استفاده از بقایای بازمانده و ضایعات فرآوری مس در راه‌سازی، خروج غیر اصولی ضایعات و دفع و پراکندن آنها در حاشیه رودخانه شور. این تخلفات سرانجام، بیشتر از یک سال پیش محیط زیست را به پیگیری قضایی واداشت. شاکری، مدیرکل وقت محیط زیست استان کرمان، مرداد 1400 به تسنیم گفته بود: «کارخانه‌های کاتدی پسماندهای زیادی دارند و اصولاً محیط زیست مجوز کارخانه مس را در شهرک‌های صنعتی نمی‌دهد. این کارخانه در شرایطی همچنان به کار خود ادامه می‌دهد که مجوز بهره‌برداری 100 درصدی از محیط زیست دریافت نکرده است. اگر این کارخانه تخلف کرده و در پسماندهای خود را در حاشیه رود شور پخش کرده و در زیرسازی‌های شهری از آن استفاده شده، حتماً برخورد لازم با این کارخانه انجام می‌شود.» به گفته او پراکنده شدن این پسماندها در حاشیه رود شور، حساسیت محیط زیستی ایجاد کرده و چندین اخطاریه از سوی محیط زیست صادر شده که «به دلیل آنکه تشویش اذهان عمومی نشود و به مجری هم فرصتی داده شود تا روند اصلاحی را در پیش گیرد، این اخطاریه‌ها رسانه‌ای نشده است». طبق توضیح شاکری از آنجا که بهره‌برداران کارخانه به این اخطارها توجه نکرده، اوایل مرداد 1400، نامه‌ای از سوی محیط زیست صادر و با انتقال پسماند این کارخانه کلاً مخالفت شد. البته این مخالفت‌ها در عمل به جایی نرسید.
دی 1400 کارخانه مس کاتد سبزواران به مراجع قضایی معرفی شد، چون کارشناسان اداره محیط زیست متوجه شدند که کارخانه مس بدون هیچ استعلام و هماهنگی با هدف افزایش ظرفیت تولید، هیپ جدیدی در زمین مجاور کارخانه فعلی ایجاد کرده است. بی‌توجهی بهره‌برداران به اخطاریه محیط زیست باعث شد به گفته مطهره قریشی، رییس اداره محیط زیست شهرستان جیرفت این کارخانه به دلیل متوقف نکردن عملیات اجرایی به استناد مواد ۶۸۸ و ۶۹۰ قانون مجازات‌های اسلامی به دلیل تهدید جدی علیه بهداشت و سلامت عمومی شهروندان و اقدام به فعالیت بدون اخذ مجوز از محیط زیست در هشتم دی ماه به مراجع قضایی معرفی شود.
او علاوه بر این به کرمان نو گفته است: «محل استقرار کارخانه مس کاتد امید سبزواران خلاف ضوابط استقرار طرح‌های تولیدی و صنعتی است. با وجود مخالفت محیط زیست به دلیل قرار گرفتن محل این کارخانه در حریم شهر و نوع فرایند تولیدی آن که صراحتاً در اسفند سال ۹۸ به سازمان صنعت، معدن و تجارت جنوب کرمان اعلام شد، اما از طریق کمیسیون ماده ۱۱ قانون هوای پاک به ریاست معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری و با توجه به این که کارخانه در مرحله بهره‌برداری بوده و تمامی تجهیزات آن نصب شده بودند با حمایت سازمان صمت و صرفاً به دلیل حمایت از تولید و اشتغال، مصوبه‌ای برای ادامه فعالیت واحد که قبلاً استقرار پیدا کرده بود توسط سازمان صمت جنوب و به صورت مشروط صادر شود.» بر اساس توضیح قریشی، این مصوبه مشروط به این شد که هر زمان کارخانه از برنامه مدیریت محیط زیستی واحد عدول کرد، محیط زیست فعالیت واحد را متوقف کند. با این همه، محیط زیست هنوز نتوانسته جلوی فعالیت این مجموعه را بگیرد.
«شور» کجاست؟
رودخانه شور که در بالادست شهرک صنعتی شماره 2 است، از کوه‌های شمال غرب بیرجند سرچشمه می‌گیرد و بعد از طی کردن مسیری 200 تا 300 کیلومتر به کویر می‌رسد. مقصد آخرش کویر شهداد است و هر چه باران بیشتر باشد، راه بیشتری را می‌پیماید. آب این رود در ابتدای مسیر شیرین است، اما وقتی از ارتفاعات فاصله می‌گیرد و به کویر می‌رسد، شور می‌شود. رود، بعد از جاری شدن از کوه‌ها، به سمت کرمان سرازیر می‌شود و مسیر خود را در کویر، کلوت‌ها و دشت‌های شوره‌زار ادامه می‌دهد و بعد به شهداد، نهبندان و جیرفت منتهی می‌شود و دست آخر این رود به چاله مرکزی مابین نهبندان و جیرفت می‌رسد. رودخانه شور محل تامین آب کشاورزی‌شان روستاهای پایین‌دست جیرفت است و این میان ساخت شهرک صنعتی در نزدیکی این رودخانه هم همواره از جمله انتقادات فعالان محیط زیست بوده است. طبق گفته رئیس اداره محیط زیست جیرفت، واگذاری زمین از طرف شرکت شهرک‌های صنعتی به کارخانه «خلاف ضوابط جاری و بدون استعلام از محیط زیست» انجام شده. اما در آخر نه به نظر محیط زیست توجهی شد و نه به اعتراض مردم محلی. شهرک صنعتی شماره دو را در نزدیکی رود دائمی شور ساختند و همه هشدارها را نشنیده گرفتند، تا امروز که انتقادهای جدی محیط زیستی تکرار تمام حرف‌های گذشته است و در نهایت به اقدامی جدی برای توقف تخلفات محیط زیستی نمی‌انجامد.