تمدنی که در حاشیه خلیج فارس شکل گرفته، به تمدن عیلامیان، اختصاص دارد که ۴ هزار سال پیش در حاشیه این دریا و در بخشی از بوشهر و هرمزگان امروز، سلطنت داشته‌اند. دریایی که در جنوب ایران جای دارد، از نظر تاریخی، به دوران پیش از حضور آریایی‌ها در ایران تعلق دارد؛ آنها از ۴ تا ۶ هزار سال پیش از میلاد مسیح در جنوب ایران، جای داشتند و تمدن‌های باستانی و کهن آن روزگار چون تمدن‌های میان‌دورود و مصر در ارتباط بودند.خلیج‌ فارس، که در کرانه‌های جنوبی و جنوب غربی فلات ایران قرار دارد و از مصب کارون و شط العرب، یعنی بنادر خرمشهر و بصره گرفته تا تنگه هرمز، یعنی آب‌های مشرق جزایر هرمز و لارک و راس مسندام (شمال عمان) امتداد دارد، یکی از دریاهای کم‌عمق داخلی است که در اواسط عصر سوم زمین‌شناسی، بر اثر تحولاتی که در دریای قدیمی و گسترده (ته تیس) حادث شد و در این میان‌بر اثر پیدایش زاگرس غربی فلات ایران و فرورفتگی در جنوب فلات ایران، آب اقیانوس هند از طریق دریای عمان به‌طرف غرب هجوم آورد، در دنباله فلات ایران ایجاد شد.
نارمرتو، دریای تلخ
خلیج فارس پیشینه کهنسالی دارد که بارها درباره آن صحبت شده است اما نخستین اسناد این دریای آبی ارزشمند، به چه روزگاری تعلق دارد؟ ایرج افشار‌سیستانی مورخ و ایران‌شناس به ایرنا می‌گوید: «آثار باستانی برجای مانده از شهرهای کرانه خلیج فارس بیانگر وجود فرهنگی به قدمت هشت هزار سال در کرانه‌های این دریا دارد و نام خلیج فارس در دوران امپراتوری پارس شهرت جهانی یافته است. کهن‌ترین نام خلیج فارس، که در کتیبه‌های آشوری آمده است، نارمرتو (Nar-Merratu) به معنای دریای تلخ است که به شوری بسیار زیاد آب این دریا اشاره دارد. »
دریایی که در جنوب ایران جای دارد، از نظر تاریخی، به دوران پیش از حضور آریایی‌ها در ایران تعلق دارد، عیلامیان که از ۴ تا ۶ هزار سال پیش از میلاد مسیح در جنوب ایران، جای داشتند و تمدن های باستانی و کهن آن روزگار چون تمدن‌های میان دو رود و مصر در ارتباط بودند. عیلامیان از طریق خلیج فارس که آن زمان دریای بزرگ نامیده می‌شد، با دیگر سرزمین ها در ارتباط بودند و نیروی دریایی قابل توجهی داشتند که یکی از نشانه‌های قدرت آنان در آن روزگار بود.
نخستین اسناد دریای پارس
در دوران هخامنشی، اولین اسناد رسمی از دریای پارس، به دست آمده است، چهار کتیبه در زمان ساخت اولیه‌ کانال سوئز به دست داریوش هخامنشی، در مسیر آب‌راه گذاشته شده است. در میان کتیبه‌هایی که مربوط به حدود ۵۱۲ سال پیش از میلاد است و در موزه‌ قاهره نگهداری می‌شود، کتیبه‌ شالوف در ۱۸۶۶ میلادی کشف شده، نوشته‌های آن به چهار خط میخی، بابِلی، عَیلامی و هیروگلیف است. این سنگ‌نوشته‌ها اولین اسناد رسمی با آوردن نام دریای پارس است که خبر از ارتباط بین کشورهای امپراتوری هخامنشیان از مسیر آب‌راه می‌دهد. اگر بخواهیم تاریخ تولد ثبت‌شده‌ نام خلیج فارس را در نظر بگیریم، می‌توانیم این کتیبه را معیار قرار دهیم. خلیج فارس حدودا ۲۵۲۹ سال دارد.
داریوش شاه گوید: من پارسی‌ام و از پارس، مصر را فتح و امر کردم این کانال را بکنند و از «پی رو» (رود نیل) که در مصر جاری است تا دریایی از پارس به آن می‌روند. این کانال کنده شد و چنانکه امر کردم کشتی‌ها روانه شدند؛ چنان‌که اراده من بود. (از متن کتیبه)
در دوره هخامنشیان، نقش دریای پارس پررنگ می‌شود، یکی از اسناد مهم باقی مانده از دوران کهن، نام تنگه هرمز است که در دوره هخامنشی به نام اهورامزدا نام‌گذاری شد و جزیره هرمز نیز، یادگار آن نام قدیمی است.
جعل؛ نقشه شوم
مهران رضایی، پژوهشگر خلیج فارس به ایرنا می‌گوید پرونده عمل ناپسند تغییر نام خلیج فارس در سال ۱۹۳۷م/ ۱۳۱۶ هـ ش، تشکیل شده و هم اینک در وزارت امور خارجه انگلیس موجود است. بر اساس این پرونده اولین کسی که آشکارا واژه «خلیج فارس» را جعل کرد و «خلیج عربی» را به جای آن بکار برد، کارگزار انگلیسی در خلیج فارس به نام «لرد بلگریو» است که در کتاب خود می‌نویسد :«خلیج فارس که تازیان اینک آن را خلیج عربی گویند…». او تلاش کرد این واژه ساختگی را در بین کشورهای منطقه خلیج فارس به ویژه اعراب، رواج دهد.
با این حال واژگان پارس، دریای پارس و خلیج فارس در زبان های جهان به گونه‌هایی چون در عربی خلیج الفارسی، در انگلیسی پرشین گلف، در چینی بوشی وان، به اسپانیایی، پرتغالی و ایتالیایی گلفو پرسیکو و در یونانی پرسیکوس سینوس نامیده است. در آغاز دوران اسلامی، دانشمندان عرب، آب‌های جنوب ایران را به بحر فارس می‌نامیدند. تمامی سازمان‌های جهانی از جمله سازمان ملل متحد از نخستین روزهای گشایش، همواره نام درست خلیج فارس را به کار برده‌اند.
خلیج فارس از نگاه احمد اقتداری
احمد اقتداری در مقاله «خلیج فارس و نام آن» و محمدحسن گنجی در کتاب «وصف خلیج‌ فارس در نقشه‌های تاریخی» پاسخ‌هایی علمی به کسانی که به دنبال تحریف نام خلیج فارس هستند، داده‌اند. دیروز همزمان با روز ملی خلیج‌ فارس (۱۰ اردیبهشت‌ماه) صفحه چشم و چراغ وابسته به فرهنگستان زبان و ادب فارسی مطالبی را درباره خلیج فارس و در پاسخ به تحریف نام آن منتشر کرد.
احمد اقتداری در مقاله «خلیج فارس و نام آن» که در نشریه اطلاعات سیاسی – اقتصادی (سال ۱۳۸۹، شماره ۲۷۱ _۲۷۲ صفحه، ۶۴- ۶۵) منتشر شده نوشته است:
چند نمونه از منابع مشهور و معتبری که نام خلیج فارس در آن‌ها آمده است:
کهن‌ترین نامی که از خلیج فارس به جای مانده نامی است که آسوریان، پیش از ورود نژاد آریا به فلات ایران، بر این دریا گذاشته‌اند. در کتیبه‌های کهن آسوری از این دریا به نام «نار مرتو» به معنی «رود تلخ» یاد شده است.
در کتیبه‌ای که از داریوش بزرگ در تنگه سوئز یافته‌اند، در بیان صدور دستور داریوش برای حفر ترعه سوئز، «دریایی که از پارس آید» ذکر شده است.
هرودوت، مورخ یونانی، از دریایی به نام «اریتره» نام می‌برد که برای اقیانوس هند و بحر عمان و خلیج فارس اطلاق می‌شد.
فلاویوس آریانوس، مورخ یونانی، که در سده دوم میلادی می‌زیست، در کتاب خود به نام «لشکرکشی‌های اسکندر» نام این خلیج را «پرسیکون کاای تاس» نوشته است استرابون، جغرافی‌دان معروف یونانی، که در نیمه اول سده‌ نخست میلادی می‌زیست، می‌نویسد که عرب‌ها بین خلیج عرب (بحر‌احمر کنون) و خلیج فارس جای دارند. استرابون نیز نام «پرسیکون کاای تاس» را بر خلیج فارس به کار برده است.
بطلمیوس که در سده دوم میلادی زندگی می‌کرد، در کتاب معروف جغرافیای خویش که به زبان لاتین نوشته است، از این دریا به نام «پرسیکوس سینوس» یاد کرده است که درست به معنای «خلیج فارس» است.
مورخ رومی، کوینتوس کوروسیوس، که در سده نخست میلادی می‌زیست، این خلیج را «آکواریوم پرسیکو» یعنی «آبگیر پارس» نامیده است.
نام خلیج فارس در زبان فرانسوی Golfe Persique، در انگلیسی Persian Gulf، در آلمانی Persischer Golf، در ایتالیایی Golfo Persico و در ژاپنی Perusha Wen است که در همه آن‌ها نام پارس وجود دارد.
در دوران اسلامی، نام این خلیج «بحر فارس» و «البحر الفارسی» و «الخلیج الفارسی» و «خلیج فارس» یاد شده. خوشبختانه نویسندگان، مورخان، جغرافی‌دان‌ها و جهانگردان دوران اسلامی کتب معروف و معتبری در این‌باره به جای گذاشته‌اند از آن جمله: ابن الفقیه، ابوعلی احمد بن رسته، الطاهر‌بن‌المطهر‌المقدسی، ابوالقاسم محمدبن حوقل، ابن‌البلخی و بسیاری دیگر.
این صفحه همچنین در مطلب دیگری به معرفی کتاب «وصف خلیج فارس در نقشه‌های تاریخی» پرداخته و نوشته است: در سال‌هایی که بدون توجه به اسناد و حقایق جغرافیایی و تاریخی و باستان‌شناختی، نام «خلیج فارس» تحریف می‌شد، پدر دانش جغرافیای نوین ایران، محمدحسن گنجی، و تنی چند از متخصصان جغرافیا و اسناد تاریخی، اثری تدوین کردند که پاسخی علمی و مستدل به این تلاش‌های مذبوحانه بود. کتاب در سه بخش تنظیم شده‌ است. در بخش‌های نخست و سوم، مکتب‌های نقشه‌نگاری اسلامی و اروپایی معرفی شده و فهرست‌های متنوعی از عنوان‌های نقشه‌های مندرج در کتاب، نام‌های خلیج فارس، طراحان نقشه‌ها، کتاب‌شناسی منابع و غیره آمده ‌است.
بخش اصلی و دوم کتاب دربرگیرنده حدود دویست نقشه، از جغرافی‌دانان و نقشه‌نگاران دوران اسلامی و اروپایی است که وجه مشترک همه این نقشه‌ها، ذکر نام خلیج فارس در آن‌هاست. در فصل نقشه‌های اسلامیِ این بخش، چهل نقشه، و در فصل اروپایی صدوبیست نقشه آمده‌ است. همه این نقشه‌ها از مراکز آرشیویِ ایران و جهان، نسخه‌های خطی و چند نسخه چاپی گرفته شده‌اند و برخی از آن‌ها برای اولین‌بار در این کتاب منتشر و شرح داده شده‌اند. کتاب «وصف خلیج فارس در نقشه‌های تاریخی» در قطع سلطانی چاپ شده و یکی از چند اثر پژوهشیِ ارزشمندی است که زیر نظر مرحوم دکتر حسن حبیبی در بنیاد ایران‌شناسی تدوین شد.
نامی که باقی است
خلیج فارس یک نام کهن تاریخی است که از بدو تاریخ بر روی این خلیج گذاشته شده‌است و در طول هزاران سال خود را حفظ کرده است. کشورهایی که در حوزه خلیج فارس، شکل گرفته‌اند، تاکنون نتوانسته‌اند در روند مالکیت نام این سرزمین اثرگذار باشند، چنان که درباره قیمومیت جزایر نیز، تاکنون هیچ کاری از پیش نبرده‌اند. حقیقتی که برای بزرگترین دشمنان ایران زمین هم قابل انکار نیست، نام خلیج فارس است که همواره زنده باقی مانده است.