«کاهش ده هزار عددی جمعیت علف‌خواران وحشی استان اصفهان نسبت به سرشماری سال گذشته» عنوان مطلبی بود که برادرانی منتشر کرد و نوشت: «آمار سرشماری حیات‌وحش مناطق استان اصفهان در سال گذشته با توجه به بارندگی مناسب و عدم وجود و شیوع بیماری به‌خصوص طاعون نشخوارکنندگان کوچک تقریباً از نصف هم کمتر شده است. براساس آمار موثق رسیده، جمعیت علف‌خواران شاخص موته (بز وحشی، گوسفند وحشی و آهوی گواتردار) از بیش از ۱۹ هزار (سرشماری سال ۱۳۹۵ و ۴۰۰ ) به حداکثر ۷ هزار عدد در سرشماری امسال کاهش داشته است. همچنین آمارها نشان می‌دهد در سرشماری امسال در منطقه‌ٔ پارک ملی و پناهگاه حیات‌وحش کلاه‌قاضی تنها ۶۰۰ تا ۷۰۰ فرد بز وحشی، ۴۰۰ تا ۵۰۰ فرد آهوی گواتردار ایرانی و ۲۰ فرد قوچ اصفهانی شمارش شده است.»

«حسین اکبری»، معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان، اما می‌گوید هنوز آمار سرشماری جمع‌بندی نشده است. «پس از جمع‌بندی و بررسی آن اطلاع‌رسانی را انجام می‌دهیم.» او درعین‌حال خشکسالی را یکی از دلایلی می‌داند که باعث کاهش جمعیت حیات‌وحش می‌شود.

 

تمایل مدیران برای اعلام آمارهای افزایش جمعیت

یک منبع آگاه از چند عامل برای کاهش جمعیت حیات‌وحش در کلاه‌ قاضی نام می‌برد. اولین آنها بازهٔ زمانی انجام این کار است. «در سال‌های قبل دو روز برای سرشماری اختصاص می‌یافت، اما امسال تنها یک نیم‌روز به این موضوع اختصاص پیدا کرد.»

از نظر این منبع آگاه عامل بعدی که شاید مهمترین دلیل باشد، به آمار ارائه‌شده در سرشماری‌های قبل بازمی‌گردد. «آمارهای سال قبل چندان واقعی نبود، معمولاً مدیران می‌خواهند هرساله رشد جمعیت را نشان دهند، وگرنه باید چه تعداد حیات‌وحش شکار شوند یا از منطقه مهاجرت کنند تا به آمار پایین امسال برسیم؟»

 

 اساس سرشماری در ایران بر مشاهده‌گری استوار است

«عبدالله سالاری»، کارشناس حیات‌وحش، معتقد است سرشماری کامل حیات‌وحش گرچه امکانپذیر نیست، ولی می‌توان تلاش کرد تا تخمین دقیق از جمعیت گونه‌های مختلف به‌دست آورد. «با به‌دست آوردن آمار دقیق می‌‌توان تأثیر رخدادهای گوناگون نظیر شرایط آب‌‌وهوایی، بیماری، برداشت غیرقانونی و … را به‌دست آورد و از آنها برای مدیریت حیات‌وحش بهره گرفت.» از نظر این کارشناس کاربرد دیگر آمار دقیق و نزدیک به واقعیت برای مدیران، در برآورد پروانه‌ٔ شکار است؛ اینکه در هر منطقه‌‌ای به چه میزان گونه‌های قابل بهره‌برداری وجود دارد.

 

در جهان و به‌تبع آن در ایران روش‌های مختلفی برای سرشماری از گذشته تاکنون وجود داشته است. «ما در ایران از روشی استفاده می‌کنیم که اساس آن مشاهده است. مشاهده‌گر مسیرهای مشخصی را طی و مشاهداتش را ثبت می‌کند، درنهایت نیز آمارها جمع‌آوری می‌شوند. با‌این‌حال، من تاکنون سراغ ندارم که نتایج سرشماری‌ها با نرم‌افزارهای تخصصی تحلیل شده باشد و براساس آنها اقدامی صورت گیرد.»

به‌گفتهٔ سالاری سرشماری در ایران به مهارت مشاهده‌گر اتکا دارد. «اگر مشاهده‌گر مهارت یا تلاش کافی نداشته باشد، احتمال دیدن گونه کاهش پیدا می‌کند. علاوه‌براین، زمان درنظرگرفته‌شده برای سرشماری نیز اهمیت زیادی دارد و باعث تغییر در آمارها می‌شود.»

اینکه مسیرهای پیاده‌روی یا مشاهده بر چه اساسی طراح شده‌اند یا چه فصلی برای سرشماری در نظر گرفته شده، از دیگر مواردی است که به‌نظر سالاری باید مورد توجه قرار گیرد. «در زمان‌هایی مانند فصل مستی گونه‌ها احتمال مشاهدهٔ گونه‌های پنهان‌کار بیشتر است. همچنین، در زمان برودت هوا و بارش برف حیات‌وحش از ارتفاعات برای تأمین غذا پایین‌ می‌آیند. به‌این‌ترتیب، مسیرهای رو به آفتاب محل‌های مناسبی برای مشاهدهٔ گونه‌های علف‌خوار است.»

او به سرشماری‌های انجام‌شده در استان اصفهان اشاره می‌کند که بیانگر کاهش جمعیت حیات‌وحش بودند و می‌گوید «براساس بررسی‌هایی که داشتم تلاش قابل‌توجهی برای مشاهدهٔ حیات‌وحش انجام نشد. سرشماری در ساعت ۹ صبح تا یک بعدازظهر انجام شده که طبیعی است با خطا همراه باشد.»

 

از نظر این کارشناس، باید سرشماری حیات‌وحش به‌شکل متناوب و در مسیرهای یکسان در طول سال انجام شود تا بتوان مقایسهٔ آماری انجام داد. ضمن اینکه باید از تکنولوژی روز نیز کمک بگیریم. «در دنیا روش‌های جدید سرشماری استفاده می‌‌شود که نمونهٔ آنها بهره‌گیری از پهپادها یا دوربین‌های تله‌ای است که خطای مشاهده‌گر را به حداقل می‌رساند. علاوه‌براین، نرم‌افزارهای تخصصی و هوش مصنوعی با شناسایی و تفکیک گونه‌هایی که به‌لحاظ هم شباهت دارند،‌ آمار دقیق‌تری به ما ارائه می‌دهند.»

سالاری بر استفاده از تکنولوژی برای سرشماری‌ها در ایران تأکید دارد. «ما باید به‌سمت تکنولوژی برای سرشماری حیات‌وحش برویم و بررسی‌های خود را پژوهش‌محور کنیم. درنهایت نیز باید این داده‌های خام به‌جای خاک خوردن در قفسهٔ کتابخانه، برای مدیریت مناطق مورد استفادهٔ سازمان حفاظت محیط زیست قرار گیرند.»

 

او مشارکت جامعهٔ محلی به‌ویژه شکارچیان بومی را یکی از عوامل رسیدن به مقولهٔ حفاظت مشارکتی می‌داند،؛ هرچند که اغلب مدیران سازمان حفاظت محیط زیست همچنان در این باره تردید دارند. «دو سال پیش برای سرشماری در استان تهران برنامه‌ریزی کردیم که از بومی‌ها و شکارچی‌ها کمک بگیریم؛ آنها، هم دوربین‌کش‌های خوبی هستند و هم شناخت خوبی از مناطق دارند که می‌شود از آن برای حفاظت بهره گرفت. در پارک ملی گلستان این رویه جواب داد و برخی همیاران، شکارچیان سابق هستند. با‌وجود این تجربهٔ موفق، اداره‌کل حفاظت محیط زیست تهران با این گزاره موافق نکرد. استدلالشان هم این بود که شکارچی‌ها می‌خواهند راه و چاه را یاد بگیرند و بعد وارد مناطق شوند. تا زمانی که این تفکر در سازمان حفاظت محیط زیست وجود داشته باشد، راه به جایی نخواهیم برد.»

 

کاهش آمار جمعیت حیات‌وحش محدود به اصفهان نیست

کاهش آمار جمعیت حیات‌وحش البته تنها مربوط به اصفهان و مناطق چهارگانه در این استان نیست. در سایر مناطق که سرشماری انجام شده، برخی از کاهش قابل توجه سخن می‌گویند. نمونهٔ این مناطق پناهگاه حیات‌وحش خوش‌ییلاق در استان سمنان و شهرستان شاهرود است. مسئولان ادارهٔ محیط زیست شاهرود آماری از جمعیت حیات‌وحش ارائه نداده‌اند، ولی مشاهدات و گفته‌های کارشناسان نشان می‌‌دهد این پناهگاه که یکی از مناطق دارای پتانسیل برای حضور یوز است، شرایط بسیار دشواری به‌لحاظ امنیت گونه‌های مختلف دارد. در استان قزوین نیز به‌نظر می‌رسد اوضاع مساعد نباشد. فروردین امسال «رامین رمضانی»، معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی قزوین، در گفت‌وگو با رسانه‌ها اعلام کرد که جمعیت وحوش استان طی ۱۰ سال گذشته با افزایش ۳۰۰ درصدی روبه‌رو بوده است. بااین‌حال، در ۱۷ دی‌ماه در خبرگزاری ایرنا گزارشی با تیتر «گزارشی از سرشماری حیات‌وحش منطقهٔ الموت غربی قزوین/ چنگال شکارچیان، حیات‌وحش الموت را بی‌جان کرد» منتشر شد. براساس این گزارش در یک روز سرشماری در منطقه هیچ سم‌داری دیده نشد. اینکه زمان سرشماری مناسب نبوده یا آنچنان که در گزارش به‌نقل از محلی‌ها ذکر شده، شکارچیان باعث کاهش جمعیت حیات‌وحش شده‌اند، مشخص نیست و همین امر ضرورت یک بررسی دقیق را بیشتر می‌کند.

 

عکس: مهدی داوری دولت آبادی