پنبه در ایران طی ۳۰ گذشته یکی از ورشکسته‌ترین محصولات کشاورزی ایران بود. محصولی کشاورزی که از بین رفتنش نه فقط مشاغل مستقیم  کشت و زرع را از بین برد که یکی از بزرگترین مجموعه‌های صنعت کشور یعنی نساجی شمال را به‌طور کامل نابود کرد. حالا معاون وزیر و رئیس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی از تدوین برنامهٔ جامع تولید پنبه در کشور خبر داده است.

پایگاه اطلاع‌رسانی دولت به‌نقل از «سید مجتبی خیام‌نکویی» نوشت: «برنامهٔ جامع تولید پنبه در کشور تدوین شده است و امیدواریم بتوانیم از همهٔ ظرفیت‌های کشور برای تولید این محصول استفاده کنیم. مؤسسهٔ تحقیقات پنبه در دو تا سه سال گذشته در زمینهٔ تولید بذر خودکفا شده است و ارقامی را معرفی کرده که حداقل یک تن عملکرد بیشتر در هر هکتار و سازگاری با آب‌وهوای مناطق مختلف کشور دارند. معرفی ارقام جدید مهمترین رسالت سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی است. باید از روش‌های نوین استفاده کنیم تا بتوانیم در این زمینه پیشرو باشیم و شرکت‌های دانش‌بنیان و دانشگاه‌ها می‌توانند ما را در این زمینه یاری کنند.»

 

براساس این خبر معاون وزیر جهاد کشاورزی خودکفایی در پنج محصول مهم و راهبردی پنبه، شکر، گندم، جو و برنج است را به‌عنوان یکی از مهمترین برنامه‌های وزارت جهادکشاورزی معرفی کرد: «هم اکنون سالانه بین ۱۰ تا ۱۶ میلیون دلار برای واردات موادی مانند روغن و کنجالهٔ خوراک دام خروج ارز داریم که همهٔ اینها باید کنترل شود.»

این خبر در شرایطی اعلام شده است که از سال ۱۳۷۸ تاکنون شش طرح برای احیای کشت پنبه در سطوح عالی کشور تدوین و تصویب شد، اما خبری از احیای این محصول بومی شمال کشور نشده است.

 

 شروع از شورای‌عالی

سال ۱۳۸۷ مدیرکل پنبه و دانه‌های روغنی کشور از تشکیل شورای‌عالی پنبه خبر داد. به گفتهٔ «اسماعیل نگارش»: «به‌دنبال آن هستیم که شورای‌عالی پنبه را دوباره راه‌اندازی کنیم تا حمایت وزیران و مسئولان ذی‌ربط را داشته باشیم. این شورا برای هماهنگی و ساماندهی چرخهٔ تولید و احیای دوبارهٔ پنبه تشکی می‌شود تا بخش‌های مختلف بازرگانی، صنعت و تولید به دور هم جمع شده و برنامه‌های حمایتی را عملیاتی کنند. پنبه از محصولاتی است که باعث پایداری کشاورزی می‌شود و نمی‌توان کشت آن را حذف و یا آن را به‌صورت سنتی کشت کرد، بلکه محصولی علمی است و باید محققان، ناظران و دست‌اندرکاران در تمام مراحل کشت، آموزش‌های لازم را ببینند.»

با وجود اینکه این شورا  فعالیت خود را آغاز کرده بود، اما دولت  در خبری با محتوای مشابه از برنامه‌ریزی مجدد برای احیای تولید پنبه در کشور و براساس افزایش تولید با معرفی ارقام زودرس و دوبار کشت در سال خبر داد. طبق سیاست وزارت جهادکشاورزی در این دوره کشت سویا و پنبه می‌توانست به پایداری خودکفایی در گندم  کمک کند. وزارت جهادکشاورزی در تبیین سیاست‌های کلی وزارتخانه که هنوز هم در آرشیو آن وجود دارد، اعلام کرده بود: «در کنار سه محصول گندم، روغن و شکر که برای آنها در کشور مجری انتخاب‌ شده، برای پنبه نیز مجری انتخاب شده که این نیز نشان‌دهندهٔ نگاه ویژه دولت به این محصول است. کارخانه‎‌های پنبه‌پاک‌کنی استان البرز اعلام کردند که خود این کارخانه‌ها برای خرید کمباین پنبه اقدام خواهند کرد تا در اختیار کشاورزان قرار گیرد. در برخی دیگر از استان‌ها نیز کارخانه‌های پنبه‌پاک‌کنی وارد عمل شده‌اند. امروز به همت مرکز تحقیقات پنبه، کشت این محصول از یک کشت در سال با استفاده از رقم‌های زودرس به دو کشت در سال افزایش یابد.»

 

برنامهٔ دوباره

 سال ۱۳۹۰ اما خبرگزاری دولت نیز خبری به‌نقل از وزیر جهادکشاورزی وقت نقل کرد که مطابق با آن «طرحی جامع برای احیای کشت پنبه تهیه شده» قرار بود این طرح از همین سال ۱۳۹۰ اجرایی شود. به گزارش ایرنا «صادق خلیلیان» دربارهٔ برنامه‌های دولت برای رونق کشت پنبه در کشور گفته بود: «خوشبختانه با تلاش‌هایی که در دولت و وزارت جهادکشاورزی صورت گرفته، طرح جامع احیای کشت پنبه تدوین شده است. دولت حمایت‌های مناسبی از کشت پنبه داشته و اجرای این طرح نیز می‌تواند کمک قابل‌توجهی به افزایش سطح زیر کشت پنبه و حتی صادرات آن داشته باشد. با توجه به حمایت‌هایی که دولت از کشت پنبه داشته، امیدوارم بتوانیم روند منفی‌ای که در طول یک دههٔ گذشته ناشی از سیاست‌های غیرحمایتی از کشت پنبه بوده، جبران و این طرح در دولت اجرایی شود تا مجدداً شاهد احیای پنبهٔ ایران و صادرات آن باشیم.»

 

از دولت به مجلس

موج برنامه‌ریزی‌های بی‌عمل در مورد پنبه در سال ۱۳۹۲ از دولت به مجلس رسید. در این سال نمایندهٔ مردم علی‌آبادکتول در مجلس شورای اسلامی از تصویب طرح جامع احیای پنبه در وزارت جهادکشاورزی خبر داد.

به گفتهٔ «رحمت‌الله نوروزی»، برای احیای طلای سفید که در سال ۵۷، ۱۵۷ هزار هکتار از اراضی منطقه را زیر کشت داشتیم و الان ۱۷ هزار هکتار است، کمیته‌ای تشکیل شده و پیگیر موانع و تنگناها می‌شوند تا بتوانیم با همکاری وزارت جهادکشاورزی طلای سفید را دوباره احیا کنیم: «طرح تشکیل صندوق پنبه و دانه‌های روغنی و طرح حمایت از زیتون نیز در گلستان در مجلس پیشنهاد شده است.»

سال ۱۳۹۵ نیز یک‌بار دیگر نمایندگان مجلس شورای اسلامی از تدوین و بررسی طرح احیای پنبه در کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی خبر دادند. از این زمان به‌مدت ۷ سال مسئولان در مورد پنبه کشور سکوت کردند. تا اینکه مهر ۱۴۰۲ دستگاهی که انتظارش نمی‌رفت از برنامه‌ریزی برای توسعهٔ کشت پنبه خبر داد.

 

میراث‌فرهنگی سراغ پنبه آمد

 مهر ۱۴۰۲، مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گلستان اعلام کرد که «با احیای پنبه می‌توانیم شاهد رونق کشاورزی، صنعت و شبکهٔ تجاری آن در استان باشیم.»

محمدجواد ساور گفته بود: «با احیای پنبه می‌توانیم شاهد رونق کشاورزی، صنعت و شبکهٔ تجاری آن در استان باشیم. مسئولیت اجتماعی ایجاب می‌کند تا استان را به‌معنای واقعی به گلستان تبدیل کنیم و یکی از راهکارهای نیل به این هدف احیای پنبه به‌عنوان یکی از ظرفیت‌های منحصربه‌فرد کشاورزی نگارستان ایران است. امروز به لطف پتانسیل‌های استان و به‌ویژه عشق و علاقهٔ برخی هم‌استانی‌ها، جزو اولین‌ها در گردشگری کشاورزی کشور هستیم و این مسئله فرصتی برای رونق کشت پنبه فراهم کرده است.»

روزگاری پنبه اشتغال ساکنان شرق مازندران (گلستان و شرق مازندران امروزی) را تأمین می‌کرد. فقط مزارع پنبه نبود که با تصویر سفیدی یکدست، طبیعت را زیبا می‌کرد بلکه کارخانه‌های بی‌شمار پنبه‌پاک‌کنی، چیت بهشهر و قائم‌شهر و خودروهای حمل‌ونقل، صدای سوت کارخانه‌ها که بلند می‌شد، همه و همه زندگی را در این منطقه به جریان انداخته بود. تصمیم بر خودکفایی گندم و هم‌زمانی با برنامه‌های خصولتی‌سازی صنعت، همهٔ این داشته‌ها را از بین برد و حالا به‌نظر می‌رسد هیچ‌کس نمی‌تواند آن را به گذشته حتی نزدیک کند. 

 

اعداد و ارقام فراموش‌شده

دفتر مطالعات زیربنایی این مرکز طی گزارشی با عنوان «بررسی اقتصادی تولید پنبه در ایران» ‌آورده است؛ پنبه یکی از مهمترین گیاهان زراعی در ایران است، اما سطح زیرکشت آن از ۴۰ درصد محصولات صنعتی، به کمتر از ۱۳ درصد رسیده است. از دست رفتن جایگاه این محصول باعث شده است ایران به یک کشور واردکننده پنبه تبدیل شود. اگرچه عوامل زیادی در کاهش سطح زیرکشت این محصول نقش داشته‌اند، اما مهمترین عامل آن را می‌توان از دست دادن جذابیت اقتصادی این محصول دانست.

گزارش مرکز پژوهش‎های مجلس شورای اسلامی می‌افزاید، بالاتر بودن هزینهٔ تولید پنبه نسبت به متوسط جهانی و کشورهای همسایه از یک طرف و کاهش نسبت قیمتی این محصول نسبت به گندم، باعث کمتر شدن سود خالص این محصول شده و درنهایت انگیزهٔ کشاورزان برای قرار دادن این محصول در الگوی کشت از دست رفته است. همین امر درنهایت میزان خودکفایی این محصول را به ۵۰ درصد کاهش داده است. این عوامل در سال ۱۳۹۷ منجر به صرف ۱۴۲ میلیون دلار برای واردات این محصول شده که معادل ریالی آن بالغ بر یک‌هزار و ۴۵۳ میلیارد تومان است.

 

همچنین، این گزارش که با توجه به محدودیت‌های ارزی و مشکلات ناشی از تحریم، پیشنهاد می‌شود اولاً، توسعهٔ تحقیقات جهت کاهش مصرف آب و افزایش عملکرد در واحد سطح صورت بگیرد و از طرف دیگر، انگیزهٔ اقتصادی کشاورزی و سودآوری این محصول تقویت شود و همچنین سیاست‌های تعرفه‌ای مناسب در مورد واردات پنبه اتخاذ شود. در همین راستا تکمیل زنجیره‌ارزش تولید پنبه در استان‌هایی که تولید‌کننده عمده هستند و بهبود فناوری صنایع پایین‌دستی نیز راهگشا خواهد بود.