مارس ۲۰۲۲، حکومت طالبان، طرح بلندپروازانه‌ای را برای کانال آبیاری «قوش‌تپه» (که یک شریان حیاتی بالقوه برای افغانستان خشک به شمار می‌آید) به مرحلهٔ اجرا درآورد. اما اجرای این پروژه، سایهٔ سنگینی را بر سر کشورهای پایین‌دستی ازبکستان و ترکمنستان خواهد انداخت و تهدیدهای مربوط به امنیت آب را تشدید خواهد کرد. کشورهای آسیای مرکزی دیگر نمی‌توانند دغدغه‌های آبی را در حوزهٔ افغانستان نادیده بگیرند.
مؤسسهٔ مطالعات راهبردی شرق مطالعه‌ای دراین‌خصوص منتشر کرده است. این مطالعه کانال قوش‌تپه را طرح مهم و بلندپروازانه در حوزهٔ آبی منطقهٔ آسیای مرکزی معرفی می‌کند که توسط «شرکت انکشاف ملی افغانستان» مدیریت‌ شده است و بودجهٔ آن از محل منابع عمومی تأمین می‌شود: «این طرح 285 کیلومتر طول، 100 متر عرض و 8 متر عمق دارد. این پروژه قصد دارد آب مورد نیاز برای بیش از ۵۵۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی شمال افغانستان (ولایات بلخ، جوزجان و فاریاب) را تأمین کند. این اقدام مهم، نویدبخش احیای چشم‌انداز کشاورزی منطقه است. البته کار روی پروژهٔ قوش‌تپه، از سال‌ها قبل و پیش از به قدرت رسیدن طالبان آغاز شده است. کارهای اولیه و مطالعات امکان‌سنجی این پروژه، در زمان دولت سابق افغانستان و با حمایت USAID آغاز شد. اما این دولت طالبان بود که به این پروژه سرعت بخشید، به‌شکلی که باید گفت پیشرفت این طرح حیرت‌انگیز است. تصاویر ماهواره‌ای حکایت از آن دارند که تنها در مدت یک سال (از مارس 2022 تا 19 می 2023)، طالبان توانسته است حدود 100 کیلومتر از این کانال را تکمیل کند.»

ازبکستان احتمالاً از طریق توافق دربارهٔ یک سیستم تهاتری، سعی می‌کند در ازای تأمین برق افغانستان در فصل زمستان، عبور جریان‌های آبی را در فصل تابستان تسهیل کند

منابع آبی اولویت افغانستان
همزمان «سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل» (فائو) نیز در گزارشی اعلام کرده است که افغانستان با یک بحران انسانی کم‌نظیر دست‌وپنجه نرم می‌کند. طبق آخرین ارزیابی IPC که نتایج آن اول آوریل 2023 منتشر شد، حدود 17 میلیون نفر از مردم افغانستان (تقریباً 40 درصد از جمعیت این کشور) با ناامنی غذایی شدید مواجه هستند. این در‌حالی‌است که مشکلات اقتصادی و سیاسی، در کنار اثرات تغییراقلیم سبب تشدید این ناامنی غذایی شده است. در نتیجه، منابع آبی جزو اولویت‌های اصلی افغانستان به‌شمار می‌روند و می‌توانند به‌عنوان یک کاتالیزور در بخش کشاورزی، راهی را برای برون‌رفت از بحران انسانی فزایندهٔ این کشور ایجاد کنند.
مؤسسهٔ مطالعات راهبردی شرق می‌گوید که در میان زمین‌های بیابانی افغانستان، ذخایر آبی فراوانی وجود دارد که همچنان دست‌نخورده باقی مانده‌اند. جالب اینکه بیش از ۸۰ درصد آب این کشور از کوه‌های مرتفع «هندوکش» که بالغ بر دو هزار متر ارتفاع دارند، سرچشمه می‌گیرد. این قله‌های پوشیده از برف، به‌عنوان یک مخزن طبیعی عمل می‌کنند و در فصل تابستان، جریان مداوم آب رودخانه‌های اصلی را تأمین می‌کنند، «اما افغانستان به‌رغم برخورداری از این ثروت طبیعی، با کمبودهای فاحشی در زمینهٔ زیرساخت‌های آبی مواجه است که همین مسئله، چالش‌های بزرگی را در زمینهٔ دسترسی بی‌وقفه به آب مصرفی کافی ایجاد می‌کند. وقوع ده‌ها سال جنگ و درگیری در این کشور، مانع از توسعهٔ گستردهٔ زیرساخت‌های هیدرولیکی به‌منظور تأمین نیازهای آبی مردم شده است. در چنین شرایطی، کانال قوش‌تپه یک طرح حیاتی به حساب می‌آید که می‌تواند معضل کمبود آب را در کشور نیمه‌بیابانی افغانستان کاهش دهد.»
تقویت «مسیر شمالی»
طبق این گزارش در شرایطی که افغانستان فعالیت‌های کشاورزی خود را از طریق احداث این کانال به پیش می‌برد، پیش‌بینی می‌شود که این طرح ممکن است به‌طور ناخواسته سبب تقویت «مسیر شمالی» ش.د و روند کاشت، تولید و قاچاق مواد مخدر را تسهیل کند. «افغانستان همچنان جایگاه بی‌بدیل خود را به‌عنوان بزرگترین تولید کنندهٔ مواد مخدر در جهان (با حدود ۳۲۸ هزار هکتار زمین کشت خشخاش در سال ۲۰۱۷) حفظ کرده است. در این بین، «مسیر شمالی» به‌عنوان مجرایی برای انتقال مواد مخدر تولیدشده در مناطق شمالی افغانستان عمل می‌کند و با عبور از کشورهای همسایه مثل تاجیکستان، قرقیزستان، ازبکستان و ترکمنستان، به‌سمت روسیه می‌رود. با وجود صدور حکم ممنوعیت کشت خشخاش از سوی طالبان، قیمت تریاک افزایش یافته و باعث رونق تجارت مواد مخدر در این کشور شده است. طبق گزارش سازمان ملل، درآمد حاصل از مواد مخدر، از ۴۲۵ میلیون دلار در سال ۲۰۲۱ به رقم باورنکردنی ۱.۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ رسید.»

ترکمنستان احتمالاً همکاری‌های خود را در تأمین گاز افغانستان و انتقال گاز ترکمنستان به پاکستان افزایش خواهد داد که می‌تواند روند مذاکرات دربارهٔ قاعده‌مند کردن کانال «قوش‌تپه» را تسهیل کند

این مطالعه مدعی است ارزیابی روند ساخت کانال، براساس اطلاعات و تصاویر ماهواره‌ای موجود، تردیدهای جدی را دربارهٔ کیفیت آن مطرح می‌کند: «روش‌های مورداستفاده برای ساخت این کانال، به‌شدت ابتدایی به‌نظر می‌رسند، به‌نحوی که شاهد یک «حفاری» صرف، بدون استفاده از تقویت یا پوشش مناسب برای کف و دیواره‌های کانال هستیم. چنین روشی، خطرات زیادی به‌همراه دارد و ممکن است به‌خاطر نشت آب به داخل خاک خشک و شنی، مقادیر زیادی آب هدر رود. هدررفت آب به چنین شکلی می‌تواند پدیده‌هایی چون نمکی شدن خاک و غرقابی شدن اراضی آبی را به‌دنبال داشته باشد و خطر اتلاف آب را تا حد هشداردهنده‌ای افزایش دهد. به گفتهٔ «نجیب‌الله سدید» کارشناس آب و محیط زیست، بخش‌هایی از بند انحرافی کانال، دچار فرسایش شده‌اند که این وضعیت به‌خوبی در تصاویر ماهواره‌ای قابل مشاهده است. این مسئله، لزوم رسیدگی به کیفیت ساخت و پایداری این کانال را برجسته می‌کند.»
ایجاد ارتباطات مهم
همچین این مطالعه یادآوری می‌کند که طالبان با پیشبرد سریع این پروژه، خود را به‌عنوان رهبران توانایی به تصویر می‌کشند که به دنبال توسعهٔ کشور هستند. آنها با نمایش قدرت خود در اجرای طرح‌های زیرساختی بلندپروازانه، نشان می‌دهند که نگران آیندهٔ افغانستان هستند و بدین‌ترتیب، ضمن جلب توجه افکار عمومی، قدرت خود را در کشور تثبیت می‌کنند. «مسئلهٔ احداث کانال می‌تواند پیامدهای فرامرزی قابل‌توجهی را، به‌خصوص برای کشورهای آسیای مرکزی، به‌دنبال داشته باشد. با توجه به اینکه همکاری در زمینهٔ آب‌های فرامرزی اهمیت زیادی در عرصهٔ بین‌المللی دارد. بنابراین، تأثیر این کانال بر کشورهای همسایه، توجهات زیادی را به خود جلب می‌کند و تعامل با طالبان را ضروری می‌سازد. طالبان از طریق این همکاری‌های دیپلماتیک می‌تواند ارتباطات مهمی ایجاد کند و مشروعیت خود را در عرصهٔ جهانی افزایش دهد. ساخت کانال قوش‌تپه، سایهٔ نفوذ عمیقی بر کشورهای آسیای مرکزی می‌اندازد و پیامدهای قابل‌توجهی به‌دنبال دارد. ارزیابی‌های مختلف نشان می‌دهند که طی پنج تا شش سال از زمان تکمیل و بهره‌برداری این کانال، ترکمنستان و ازبکستان با کاهش قابل‌توجه ظرفیت آبگیری متوسط خود در میانه و پایین‌دست رودخانهٔ فرامرزی «آمودریا» مواجه می‌شوند (کاهش از ۸۰ درصد به ۶۵ درصد). رودخانهٔ آمودریا که شریان حیاتی برای این کشورها محسوب می‌شود، حدود ۸۰ درصد از کل منابع آبی قابل استحصال در این منطقه را شامل می‌شود.
برداشت آب در افغانستان، پیامدهای سنگینی برای ازبکستان به‌همراه دارد و در وهلهٔ اول، سبب کمبود منابع حیاتی آب برای آبیاری مزارع مهم پنبه در مناطق بخارا، خوارزم و قره قالپاقستان می‌شود. با توجه به اینکه پنبه اولین محصول کشاورزی این کشور است و حدود ۱۷ درصد از تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص می‌دهد، بخش کشاورزی ازبکستان نقش مهمی در تأمین معاش (مستقیم و غیرمستقیم) حدود ۴۰ درصد از مردم دارد. «طبق گزارش کمیتهٔ آمار ازبکستان، مصرف سالانهٔ آب این کشور به‌طور متوسط ۵۱ کیلومترمکعب است که بخش کشاورزی به‌تنهایی حدود ۹۰ درصد از مجموع آن (تقریباً ۴۶.۸ کیلومتر مکعب) را به خود اختصاص می‌دهد. برای ترکمنستان، آب آمودریا نقش مهمی در تقویت بخش‌های کشاورزی و صنعتی ایفا می‌کند. برداشت از آب آمودریا از طریق «کانال قره‌قوم»، کار آبیاری و کشتیرانی را در منطقه‌ای به وسعت ۱۳۰۰ کیلومتر امکانپذیر کرده است و حدود ۱.۲۵ میلیون هکتار از اراضی کشاورزی را حفظ می‌کند.»
درسِ درگیری «لب آب»
طبق آنچه این مطالعه برآورد کرده است، بهره‌برداری از این کانال و تغییر سطح آب آمودریا، چالش‌های مداومی را ایجاد می‌کنند که اثرات مستقیمی بر نرخ حاصلخیزی اراضی کشاورزی خواهند داشت. «این وضعیت، اجرای تعهدات دولت در قبال کشاورزان را نیز دشوار می‌سازد؛ دولت طی حکمی اعلام کرده است که آب، کود، بذر و ماشین‌آلات کشاورزی را در اختیار کشاورزان قرار می‌دهد و در عوض، کشاورزان باید مقادیر مشخصی از محصول را با قیمت‌های ازپیش‌تعیین‌شده تولید کنند. یک نمونهٔ بارز از این مشکل ژوئن ۲۰۲۳ اتفاق افتاد، زمانی‌که کشاورزان در «ولایت لب آب» به‌خاطر ناکافی بودن آب ورودی به این منطقه، بر سر آبیاری مزارع پنبه خود، با یکدیگر درگیر شدند. با توجه به نقش مهم پنبه در بخش کشاورزی ترکمنستان (همانند ازبکستان)، کشت این تک محصول حدود ۱۰ درصد از تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص می‌دهد و تقریباً ۹۱ درصد از کل منابع آبی صرف تولید این محصول می‌شود.
براساس آنچه این گزارش اعلام کرده است، نبود سازوکارهای قوی حاکم بر فرآیندهای آبی، پیچیدگی‌های مربوط به ساخت کانال قوش‌تپه را افزایش می‌دهد. «عدم حضور افغانستان در «کنوانسیون حفاظت و استفاده از آب‌های فرامرزی» سازمان ملل (۱۹۹۲)، پیامدهای قابل‌توجهی به‌دنبال دارد و افغانستان بدون پایبندی به این اصول و هنجارهای بین‌المللی، شروع به ساخت این کانال کرده است. درنتیجه، هیچ‌کدام از توافقنامه‌های حاکم بر آمودریا، بین افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی وجود ندارد. توافقنامهٔ آلماتی (۱۹۹۲) نیز که مسئول نظارت بر نحوهٔ استفاده از این رودخانه است، افغانستان را شامل نمی‌شود و توافقنامهٔ ۱۹۴۶ با اتحاد جماهیر شوروی نیز قدرت خود را از دست داده است. کمبود مقررات حقوقی، چالش دیگری را برای کشورهای پایین‌دست آمودریا به وجود می‌آورد. نبود توافق‌های الزام‌آور، تردیدها را افزایش داده و نشان می‌دهد که روی آوردن به همکاری‌های منطقه‌ای برای رسیدگی به این موضوع بحث‌برانگیز، یک نیاز مبرم و اساسی است.

بایدها و نبایدهای آبی

مؤسسهٔ راهبردی شرق، در مطالعه‌ای که منتشر کرده است فهرستی از سناریوهای احتمالی در مورد مسئلهٔ آب ارائه کرده است. البته این مطالعه، مصرف کنترل‌نشده، نبود مدیریت همه‌جانبه در حوزهٔ مدیریت منابع آبی، ضعف نهادی، تأثیرات تغییراقلیم را هم از جمله فاکتورهای مؤثر بر شرایط آبی منطقه عنوان کرده و پیش‌بینی کرده است:
ازبکستان تلاش خواهد کرد تا از طریق مشروعیت دادن به قدرت و اختیارات افغانستان در عرصهٔ بین‌المللی، همکاری‌های خود را با این کشور تقویت کند. ازبکستان احتمالاً از طریق توافق دربارهٔ یک سیستم تهاتری، سعی می‌کند در ازای تأمین برق افغانستان در فصل زمستان، عبور جریان‌های آبی را در فصل تابستان تسهیل کند. علاوه‌براین، تأکید رئیس‌جمهوری ازبکستان بر اولویت داشتن احداث خط آهن ترانس افغانستان، نشان می‌دهد که این طرح احتمالاً می‌تواند ابزاری برای مذاکره با دولت افغانستان باشد.
ترکمنستان نیز احتمالاً همکاری‌های خود را در تأمین گاز افغانستان و انتقال گاز ترکمنستان به پاکستان افزایش خواهد داد (ابتکاری که قبلاً به راه افتاده است). این همکاری‌ها می‌تواند روند مذاکرات دربارهٔ قاعده‌مند کردن کانال «قوش‌تپه» را تسهیل کند.
همچنین براساس این گزارش برای کاهش خطرات مربوط به مدیریت منابع آب آمودریا، کشورهای آسیای مرکزی باید اقدام‌های راهبردی را در دستورکار خود قرار دهند:
حرکت به‌سمت کشاورزی پایدار: تغییر به‌سمت شیوه‌های کشاورزی پایدار، امری لازم و ضروری است. هر دو کشور باید تنوع بخشی به محصولات کشاورزی را در دستورکار خود قرار دهند؛ چون اتکای ناپایدار به مزارع گستردهٔ پنبه و آبیاری آنها سبب کاهش منابع آبی خواهد شد. پیدا کردن محصولات جایگزین می‌تواند فشار موجود بر منابع آبی را کاهش دهد.
استفاده از مقررات نهادی و حقوقی: به رسمیت شناختن حق افغانستان برای استفاده از آب آمودریا و مشارکت دادن فعال این کشور در توافقنامه‌های بین دولتی، یک گام مهم و حیاتی است. وارد کردن افغانستان به «کمیسیون بین دولتی برای همکاری‌های آبی» (ICWC) و «صندوق بین‌المللی برای نجات دریاچهٔ آرال» می‌تواند زمینهساز بهبود مدیریت مشترک منابع آبی شود و همکاری‌های منطقه‌ای را تقویت کند.
معرفی سیستم‌های آبیاری پایدار: استفاده از روش‌های آبیاری پایدار، امری لازم و ضروری است. اجرای تکنیک‌های صرفه‌جویی در مصرف آب، مثل سیستم‌های آبیاری قطره‌ای و تصفیهٔ فاضلاب، می‌تواند تا حد زیادی کمبود آب را کاهش دهد. مدیریت مؤثر آب‌های برگشتی نیز می‌تواند نقش محوری در کاهش چالش‌های آبی منطقه داشته باشد.