یک ماه از انتشار خبرهایی درباره مرمت «برج طغرل» گذشته است؛ سازه‌ای که عنوان قدیمی‌ترین برج تهران را یدک می‌کشد و داربست‌های فلزی گرداگرد آن نشان می‌دهد قرار است بعد از گذشت بیش از 2 دهه مرمت شود. کارشناسان و مرمتگران اما تاکید می‌کنند پیمانکار مرمت برج همان است که دژ ۲ هزار ساله تهران را طوری مرمت کرد که اعتراض همه را برانگیخت. حالا همین نگرانی درباره برج هزار ساله تهران وجود دارد در حالی که هنوز هیچ موضوع‌گیری رسمی از سوی نهاد متولی در این باره گرفته نشده است. کارشناسان و ری‌شناسان که از چگونگی مرمت بی‌خبرند، معتقدند اگر قرار بود مرمت درست و اصولی انجام شود، باید حداقل از یکی از آنها در‌این‌باره سوال می‌شد که این اتفاق نیفتاده است. ماجرا در سکوت پیش می‌رود و نگرانی‌ها همچنان ادامه دارد.

برج طغرل طبق تحقیقات مورخان توسط فردی به نام «محمد امین معمار باشی» در زمان سلجوقی ساخته شده و نمونه مصالح به کار رفته در آن نشان‌دهنده استفاده از ساروج، آجر و خشت در آن است. کارشناسان معتقدند این برج ۲۰ متری ارتفاع بیشتری داشته و گنبد مخروطی آن تخریب شده است. به اعتقاد برخی از کارشناسان، این برج شبیه عقربه‌های ساعت است که نخستین بار در پایان سی‌وپنجمین سال پادشاهی ناصرالدین شاه مرمت و بازسازی شد. بعد از انقلاب اسلامی، اوایل دهه هفتاد بار دیگر مورد بازسازی قرار گرفت و به‌طور جدی در نیمه سال ۱۳۷۷ آغاز و در زمستان ۱۳۷۹ به پایان رسید. رئیس انجمن صنفی مرمتگران کشور چندی پیش درباره مرمت «برج طغرل» در شهر ری که از تیر امسال آغاز شده است به «ایسنا» گفته بود با استناد به بررسی‌های اولیه، مرمت این برج سلجوقی همانند «دژ رشکان» غیراصولی است در شرایطی که برج آسیب‌های عمده‌ای دارد که باید در مرمت آن درنظر گرفته شود. به گفته «فتح‌الله نیازی» این برج درحالی که با آسیب‌های طبیعی همچون زلزله و آسیب‌های غیرطبیعی به خاطر ساخت‌وسازهای غیراصولی در اطراف آن و بر اثر احداث مترو شهری مواجه شده است، باید از لحاظ سازه‌ای مطالعه می‌شد که ما تا کنون ندیده‌ایم چنین مطالعه‌ای انجام شده باشد: «حدود دهه 1380 مرمت‌هایی در برج طغرل انجام شد که در جریان آن برای دفع رطوبت سازه، کانال نای‌کش احداث کردند، اما این کانال‌کشی ناتمام ماند، چون مطالعه اولیه انجام نشده بود و هنگام کانال‌کشی به سرداب برج رسیدند، بنابراین کانال را متوقف کردند و کار ناتمام ماند. برای همین در ازاره‌های برج طغرل رطوبت دیده می‌شود، اما اکنون بدون درنظر گرفتن این وضعیت، درحال بندکشی آجرهای برج هستند. وقتی برج معاینه نشده، آسیب آن شناسایی نشده و درمانی پیدا نشده است، چرا چنین اثر نفیسی را بزک می‌کنید؟ چرا میراث فرهنگی برای طرح مرمت برج طغرل کمیته فنی تشکیل نداده است؟ باید شورای راهبردی کمیته فنی برای این طرح تصمیم می‌گرفت، اما بدون آن‌که این فرآیند طی شود، از طریق مناقصه، مرمت یک اثر نفیس را به پیمانکاری سپرده‌اند که سوابق مرمت ندارد و معمار و باستان‌شناس است.» او معتقد است نتیجه مرمت بدون آسیب‌شناسی و بررسی کارشناسی این‌گونه می‌شود که در دهه 1380 چون مطالعات باستان‌شناسی در برج طغرل انجام نشده بود، هنگام احداث کانال نای‌کشی به سرداب برخورد کردند درحالی‌که اصلا نمی‌دانستند این برج سرداب دارد. آن همه هزینه و وقت صرف شد و دست آخر هم کانال نای‌کشی را نیمه‌کاره رها کردند و الان هم دفع رطوبت در برج طغرل انجام نمی‌شود.
در میانه تیر ۱۴۰۲ رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان ری خبر داد که برج طغرل برای حفاظت و استحکام‌بخشی بنا به کمک هنرمندان و صنعتگران شاخص مرمت می‌شود، اما بررسی‌های میدانی از برج طغرل در شهر ری، حاکی از این است که مرمت برج را چند کارگر ساده در حالی انجام می‌دهند که ناظر اداره میراث فرهنگی اغلب در محل حضور ندارد. کارگران،‌ در حالی که داربست‌ها تا دو سوم برج بالا آمده است، بندکشی کهنه میان آجرهای دیوار بیرونی برج را با مته و تیشه خارج می‌کنند و قرار است این رویه را تا بالای برج از نمای بیرونی ادامه دهند. نخست روی آجرها آب می‌پاشند بعد با دریل و مته، بندکشی‌ها را سست می‌کنند و بعد با تیشه کار را ادامه می‌دهند. مرمت نمای خارجی برج در حالی انجام می‌شود که رطوبت به دیوار داخلی برج طغرل بیشتر نفوذ کرده و سطح گسترده‌تری را فراگرفته است.
تکرار سرنوشت «گنبد قابوس»
ری‌شناسان، برج «طغرل» را نه تنها در تهران که در همه کشور تک می‌دانند و معتقدند جایگاه و کارکردهایش آن را به بنای منحصربه‌فرد تبدیل و اهمیت حفاظت از آن را دوچندان کرده است. این، نکته‌ای است که «احمد ابوحمزه»، ری‌شناس در گفت‌وگو با «پیام ما» به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: «30 سال است که درباره این برج مطالعه و کار می‌کنم و موضوعاتی چون ساعت آفتابی برج، 24 ترک و حتی انحراف آن را مطرح کردم و حالا معتقدم مهم‌ترین چالشی که این بنای تاریخی را در معرض خطر قرار داده، نم و رطوبت است؛ اتفاقی که در گنبد قابوس هم رخ داد و منجر به ترک‌های غیرقابل جبران شد و حالا ممکن است در برج طغرل هم تکرار شود.»
نم و رطوبتی در بنای تاریخی «گنبد قابوس» در استان گلستان چنان به درون سازه رخنه کرد که منجر به شوره‌های سپیدرنگ در بالای برج و حتی رویش گیاهان و گل‌سنگ‌ها بر روی گنبد مخروطی شکل برج شد و حالا «ابوحمزه» توضیح می‌دهد:‌ «این برج هنوز به بحران گنبد قابوس نرسیده است. الان در زمانی قرار داریم که هنوز می‌شود کاری برای برج کرد، اما اگر زمان بگذرد و کاری نکنیم سرنوشت گنبدقابوس و ترک‌های آن تکرار می‌شود که دیگر جبران‌ناپذیر خواهد بود. هرچند همین حالا هم این‌قدر نم زیاد شده که تا ارتفاع یک متری برج هم رسیده است.»
او که در جریان عکاسی از برج طغرل چند سال پیش موضوع نم در این بنای تاریخی را مطرح کرد، از رطوبت در بخش شرقی و شمالی برج می‌گوید که نتیجه بالا بودن آب‌های سطحی در شهر ری است: «بالا بودن آب‌های سطحی و یک رودخانه‌مانند بین ابن‌بابویه و برج طغرل موجب می‌شود نم زیادی به این بنا برسد و موجب شود آجرها پوک شود و بریزد. کارشناسان آب و خاک، زمین‌شناسان و مهندسان سازه که مرمت خوانده‌اند باید درباره نیازهای مرمتی برج نظر بدهند.»
ابوحمزه ادامه می‌دهد:‌ «منتظر خبر رسمی هستیم که آیا شورای فنی این مرمت را تصویب کرده است؟ یا میراث فرهنگی استان به این نتیجه رسیده که باید بنا را مرمت کند؟ میراث فرهنگی،‌ گردشگری و صنایع‌دستی تهران باید پاسخ دهد چه کاری در حال انجام است که این اطلاع‌رسانی صورت نگرفته. خود میراث فرهنگی به تنهایی نباید این کار را کند و باید با همکاری شورای شهر و شهرداری منطقه 20 شهرداری تهران و استفاده از افراد متخصص همکاری کند تا این سازه مهم برای آینده حفظ شود.»
او تاکید می‌کند برج‌های زیادی در ری داشتیم که مرمت نشدند یا خیلی بد مرمت شدند و نباید بگذاریم این سرنوشت درباره برج طغرل تکرار شود.
مرمت در سکوت
تهران و ری شهرهایی نیستند که بناهای تاریخی با قدمت بسیار بالایی داشته باشند و شاهد تعدد بناهای ارزشمند در آن‌ها باشیم؛ «برج طغرل» یک اثر یگانه‌ است که باید حفظ و نگهداری آن با حساسیت ویژه‌ای در دستور کار قرار گیرد در حالی که کارشناسان مرمت و ری‌شناسان درباره شیوه مرمتی که قرار است انجام شود اطلاعی ندارند. یک مرمتگر ابنیه و شهرهای تاریخی با ذکر این نکات به «پیام ما» توضیح می‌دهد: «حساسیت‌ها درباره بنایی که اینقدر قدمت دارد، بیشتر است. بخشی از خط 11 مترو قرار بود از ری عبور کند و آن‌ زمان من به عنوان مشاور شرکتی که طرح خط 11 را تهیه می‌کرد همکاری می‌کردم. خطی که پیشنهاد دادند از کوچه بالایی برج می‌گذشت که هم در زمان حفاری و هم بعدها برای عبور و مرور قطار ایمنی نداشت که به همین دلیل اجازه این کار داده نشد و مسیر خط تغییر کرد. وقتی یک لرزش کم با ریشتر پایین و دائم می‌تواند آسیب‌های جدی به این بنای تاریخی بزند، طبیعتا جنبه‌های دیگر هم این بنا را در معرض خطر قرار می‌دهد و باید با دقت درباره آن مطالعه و برخورد کرد.»
«رضا فیضی» هم مانند بسیاری از متخصصان این حوزه هنوز درباره چند و چون مرمت «برج طغرل» اطلاع ندارد، اما بر اساس آنچه در صحبت‌های رئیس انجمن صنفی مرمتگران کشور مطرح است، می‌گوید: «الان سوال همه ما این است که چرا هیچ‌یک از متخصصان و مرمتگرانی که درباره این بنا مطالعه داشته‌اند درباره مرمت برج اطلاع ندارند؟ شاید در نهایت اصلا این برج هم مشکل خاصی نداشته باشد. تعجب می‌کنم که در حال مرمت است، اما نه تیمی تشکیل شده و نه یکی مثل من که عمر خود را در این حوزه گذاشته‌ام از روند مرمت اطلاع ندارد و باید از اخبار منتشر شده مطلع شود که پیمانکاری تعیین شده و کار مرمت در حال انجام است. نگرانی دقیقا اینجاست که چطور بی‌خبر و بدون نظارت مرمت بنایی به این مهمی در حال انجام است؟ یعنی نمی‌توانستند از ما سوال کنند؟ بیشترین نگرانی این است که چرا برج در سکوت و بدون پیش‌بینی لازم مرمت می‌شود؟»
او تاکید می‌کند روش‌های مرمت و خطرزدایی از بنای تاریخی شناخته و تجربه شده است و همه درباره‌شان می‌دانند، اما همه کسانی که درباره «برج طغرل» دغدغه‌مند هستد باید از کنار گود دراین‌باره مصاحبه کنند که برج نباید چنین اتفاقی را شاهد باشد: «همه می‌دانند باید تیمی از متخصصان شکل می‌گرفت تا تصمیم‌گیری برای برج طغرل را راهبری کنند و این چیزها کاری نیست که ما بخواهیم پیشنهاد دهیم. در همه دنیا هم همین‌طور است که از خرد جمعی استفاده می‌کنند. ما با یک بنای تاریخی یگانه از یک دوره تمدنی مهم در پایتخت مواجه هستیم که از آن فقط همین یک عدد را داریم. روش‌ها در دسترس مرمت در کشور در دسترس است، اینکه آسیب‌های بنا چطور باید آزمایش شود یا تمهیدات حفاظتی جدی چیست؟ از سوی دیگر، در شهر ری لایه‌های تاریخی مهمی داریم و به همین دلیل، بررسی و شناسایی و مطالعات باستان‌شناسی در محدوده برج طغرل یک کار جدی است که در فصل‌های مختلف باید کاوش و مطالعه شود. اگر این کارها، مستندنگاری جدی و اقدامات پایه‌ای انجام نداده‌ایم و مستقیم به سراغ مرمت ظاهری سازه رفته‌ایم نشان می‌دهد یک کار اساسی در حال انجام نیست.»
او ادامه می‌دهد:‌ «یک آسیب عمومی برای ساختارهای آجری رطوبت این است که با عبور رطوبت آوندهایی درون آجرها شکل می‌گیرد که آب را به سمت بالا می‌برد و در این چرخه آجرها اضمحلال دارد. مثلا درباره ساختمان هزار ساله برج طغرل اولین نگرانی همین است که برج با معضل رطوبت مواجه شده. آقای فتح‌الله نیازی در مصاحبه اخیر خود اشاره کردند که در دهه 1380 کانال نای‌کش برای برج ساخته شده ولی چون به سرداب برج خورده متوقف شده است. کانال نای‌کش شبکه‌ای و پیوسته است تا جریان هوا را ایجاد کند، رطوبت خاک خشک شود تا در بناهای آجری این رطوبت به سمت بالا نیاید. این صحبت نشان می‌دهد ما در برج طغرل یک کانال دفع رطوبت نیمه‌تمام داریم که کار نمی‌کند، یعنی سنتی‌ترین روش خشک کردن دیوارهای آجری را هم نداریم و حالا پیمانکار مرمت در حال بندکشی و رسیدگی به ظاهر بناست. این یعنی همین حالا باید کار متوقف شود، یک تیم خبره که در این حوزه کار کردند به عنوان شورای تصمیم‌گیری تشکیل شود و مطالعه و طراحی و اجرای مرمت با نظارت گروه خبره حوزه حفاظت و مرمت بناهای تاریخی باشد. ما با یک ساختمان طرف هستیم که هم ارزش قدمت دارد و هم ارزش ندرت (از نظر تعداد) و هم ارزش تاریخی.»
**
هشدارها درباره مرمت «برج طغرل»‌ ادامه دارد. در بی‌خبری کارشناسان و متخصصان هیچ نهادی پاسخگو نیست و تصاویر منتشر شده نشان می‌دهد مرمت نمای خارجی برج در حالی انجام می‌شود که رطوبت به دیوار داخلی برج طغرل نفوذ کرده و سطح گسترده‌تری را فراگرفته است. گویا متخصصان عامدانه کنار گذاشته شده‌اند و هر یک در تماس با متخصص و کارشناس دیگر مطمئن‌تر می‌شوند آنچه در حال انجام است، بر مبنای کارشناسی نیست. برج طغرل پیش از این، دوبار مرمت شده است. سال گذشته هم سردر شیرمانند ضلع جنوبی برج آسیب‌ دیده بود که از سوی کارشناسان مرمت شد درحالی که به گفته متخصصان، این مرمت غیراصولی نه تنها در شکل آن تغییر ایجاد کرد که اثرات مرمت اشتباه آن بعد از یک سال کاملا قابل مشاهده است.