مدیران شهری از آلاینده جدیدی در هوای تهران رونمایی کرده‌اند: دی‌اکسید گوگرد. دیروز، یکشنبه، که آسمان از دود تاریک بود و نفس کشیدن در هوای سمی مشکل، این گاز در هوا پراکنده بود. مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران خبر داده که علاوه بر دیروز، هفته گذشته «به‌ویژه بین 22 تا 25 آذر افزایش غلظت آلاینده دی‌اکسید گوگرد به‌خصوص در ساعت‌های میانی روز، بسیار فراتر از حد استاندارد قرار داشت» در حالی که اجرای قانون هوای پاک به فراموشی سپرده شده و در هفته‌های آلوده گذشته مسئولان یک به یک مازوت‌سوزی را در تهران تکذیب کرده‌اند، از دیروز حرفِ این است که دی‌اکسید گوگرد از کجا آمده؟ پاسخ‌ها درباره منبع این آلاینده مبهم است و به «سوخت‌های پُرگوگرد در منابع ثابت» و ماشین‌های سنگین به عنوان منبع احتمالی اشاره دارد.

دی‌اکسید گوگرد در حالی به هوای شهر اضافه شده که بهزاد اشجعی، عضو سابق کارگروه ملی کاهش آلودگی هوای کلانشهرها، تولید آن را مربوط به کیفیت سوخت دانسته و به «پیام ما» می‌گوید: «گوگرد به صورت مستقیم از سوخت به دست می‌آید و به کیفیت آن بستگی دارد. در این میان یا باید به منابع متحرک برای تولید این گوگرد توجه کنیم و یا سوختی که صنایع و نیروگاه‌ها می‌سوزانند.» منابع متحرک که همان خودروها و موتورسیکلت‌ها باشند اما همین ابتدای کار از اتهام می‌جهند چراکه به گفته اشجعی گستره حضور آنها بسیار زیاد است و از سویی احتمال اینکه منابع سوخت چند شهر به ناگهان این چنین افت کند بسیار ضعیف است. «در نتیجه در سوخت نیروگاه‌ها و صنایع بزرگ اتفاقی رخ داده که نمی‌دانیم. اتفاقاتی از این دست را تنها کسانی که در دل ماجرا هستند می‌توانند به درستی و دقت درباره‌اش صحبت کنند و آنها باید پاسخگو باشند. ما دقیقا نمی‌دانیم چه تغییری در سوخت آنها ایجاد شده؟ نمی‌دانیم این تغییرات در چه سطحی است و قابل تشخیص هم نیست.»
آنطور که اشجعی می‌گوید، یکی از احتمالات، سوزاندن گازوئیل پر گوگرد است و این را هم صرفا بر اساس شواهد موجود می‌توان گفت و نه کاری تحقیقی. «گوگردی که در گازوئیل خودروها وجود دارد چیزی بین 50 تا 200 ppm است اما گوگرد موجود در گازوئیل نیروگاه‌ها تا 10 هزار ppm هم بالا می‌رود. در نتیجه به صورت ناگهانی تغییرات وحشتناکی مانند آنچه شاهدش هستیم را می‌تواند به وجود بیاورد. همه این موارد هم به مشکل مدیریت سوخت کشور برمی‌گردد. سوزاندن سوخت بد در نیروگاه‌ها و صنایع به ضرر آنها هم است. چراکه ماشین‌آلات و تجهیزات کار را به سرعت خراب می‌کند. در نتیجه آنها هم خواستار سوخت مناسب هستند اما در نبود مدیریت درست شاهد چنین چیزی نیستیم.»

بهزاد اشجعی: گوگردی که در گازوئیل خودروها وجود دارد چیزی بین 50 تا 200 ppm است اما گوگرد موجود در گازوئیل نیروگاه‌ها تا 10 هزار ppm هم بالا می‌رود. در نتیجه به صورت ناگهانی تغییرات وحشتناکی مانند آنچه شاهدش هستیم را می‌تواند به وجود بیاورد. همه این موارد هم به مشکل مدیریت سوخت کشور برمی‌گردد. سوزاندن سوخت بد در نیروگاه‌ها و صنایع به ضرر آنها هم است. چراکه ماشین‌آلات و تجهیزات کار را به سرعت خراب می‌کند. در نتیجه آنها هم خواستار سوخت مناسب هستند اما در نبود مدیریت درست شاهد چنین چیزی نیستیم

اشجعی همچنین تاکید می‌کند که نمی‌توان یک شبه این مسئله را حل کرد و حتی اگر همین امروز هزار اتوبوس نو وارد کشور شود جز با برنامه‌ریزی طولانی‌مدت و بر روی عناصر گوناگون نمی‌توان به هوای سالم رسید.
دی‌اکسید گوگرد با سلامت ما چه می‌کند؟
در بین انواع آلاینده‌های گازی هوا، دی‌اکسید گوگرد جزء مواردی است که محرک مجاری تنفسی بوده و می‌تواند باعث بروز اثرات بهداشتی متعددی در انسان شود. این ترکیب با فرمول شیمیایی SO2، گازی بی‌رنگ، غیرآتش‌زا و بی‌بو است که در سطح کره زمین در تراکم‌های پایین وجود دارد. اما وقتی غلظت آن در اتمسفر بین ppm 1-3/0 باشد، بر حس چشایی اثر خواهد گذاشت و در مقادیر بالاتر از ppm 3 بوی بدی به همراه دارد، مثل آنچه در دی‌ماه ۹۸ در تهران تجربه شد.
طبق برآورد سازمان بهداشت جهانی به طور تقریبی 294 میلیون تن از این گاز در سطح جهان تولید می‌شود که حدود نیمی از این مقدار از منابع طبیعی (فعالیت آتشفشان) تولید می‌شود و نیم دیگر آن توسط فعالیت‌های انسانی به وجود می‌آید که اساسا در اثر احتراق سوخت‌های فسیلی است. دی‌اکسید گوگرد از طریق بسیاری از فعالیت‌های صنعتی تولید می‌شود. این میان بعضی سوخت‌های فسیلی همچون زغال‌سنگ و مواد نفتی سنگین (نفت کوره و گازوییل) که مقادیر زیادی گوگرد در خود دارند، در اثر احتراق گاز دی‌اکسید گوگرد تولید می‌کنند. خودروهای دیزلی با وجود سهم اندک در ترافیک عامل انتشار تقریبا تمامی دی‌اکسید گوگرد از منابع متحرک هستند.
وبسایت سازمان حفاظت محیط زیست نوشته است که دی‌اکسید گوگرد معمولا در اتمسفر تبدیل به تری‌اکسید گوگرد و تری‌اکسید گوگرد تبدیل به اسید سولفوریک می‌شود. اکسیدهای گوگرد در صورتی که در هوایی قرار نگیرند که ذرات معلق در آن وجود داشته باشند و رطوبت نسبی نیز نسبتا بالا باشد، شدیدترین اثر نامطلوب را بر آلوده کردن محیط زیست خواهند داشت.

دی‌اکسید گوگرد معمولا در اتمسفر تبدیل به تری‌اکسید گوگرد و تری‌اکسید گوگرد تبدیل به اسید سولفوریک می‌شود. اکسیدهای گوگرد در صورتی که در هوایی قرار نگیرند که ذرات معلق در آن وجود داشته باشند و رطوبت نسبی نیز نسبتا بالا باشد، شدیدترین اثر نامطلوب را بر آلوده کردن محیط زیست خواهند داشت

این آلاینده به طور متوسط بین ۲ تا چهار روز در هوا باقی می‌ماند و طبق اطلاعات پژوهشی با عنوان «آلاینده دی‌اکسید گوگرد و اثرات آن در بروز موارد بیماری و مرگ در میان شهروندان شهر بوشهر» در شماره مهر و آبان ۱۳۹۵ دوماهنامه طب جنوب (مربوط به پژوهشکده زیست‌پزشکی خلیج فارس) پالایشگاه‌های نفت، کارخانه‌های ذوب مس و کارخانه‌های سیمان از منابع غیراحتراقی آلاینده دی‌اکسید گوگرد هستند.
از اثرات اکسیدهای گوگرد بر سلامت می‌توان به تنگ شدن راه‌های هوایی تنفس، اسپاسم برونش، سوزش چشم و مجاری تنفسی، کاهش کارایی تنفسی و تنگی نفس، کم شدن عمق تنفس، کاهش سیستم دفاعی ریه و در نهایت تشدید عوارض قلبی و تنفسی اشاره کرد.
مقصر گوگرد، منابع متحرک است
دیروز مدیر عامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران گفته «طی ۷ سال گذشته سطح آلاینده دی‌اکسید گوگرد در این بازه زمانی سال بی‌سابقه بود». او در حالی این آلاینده را به هفت سال پیش نسبت داده که دی‌ماه ۹۸ انوشیروان محسنی بندپی، استاندار وقت تهران گفته بود: «گاز SO2 بر اثر سوخت مازوت حاصل می‌شود و در روزهایی شاهد انتشار بوی نامطبوعی در تهران بودیم که بعد از بررسی‌ها به این رسیدیم که SO2 موجود در هوای تهران بالاتر رفته است و در نتیجه قرار شد دیگر کارخانه سیمان تهران از مازوت استفاده نکند.»
حالا داریوش گل‌علیزاده، سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان محیط زیست به «پیام ما» می‌گوید: «برخلاف نظر عده‌ای که می‌گویند بعد از هفت سال در هوای تهران دی‌اکسید گوگرد پیدا شده، در سال 99 هم شاهد این اتفاق بوده‌ایم. این موضوع در سال 99 هم توسط مدیرعامل سابق شرکت کنترل کیفیت هوا مطرح شد. ما همان زمان ایستگاه‌هایی که شاخص گوگرد در آنها بالا بود را بررسی کردیم و دیدیم اطراف بزرگراه‌ها که محل تردد اتوبوس‌ها و کامیون‌هاست این میزان بالاست. این خودروها سوخت را از جایگاه‌هایی می‌زنند که معمولی است و گوگردشان بالا. همان زمان هم در گزارشی این را اعلام کردیم. در حال حاضر هم ایستگاه‌هایی را مشخص کرده و در حال بررسی هستیم.»
او در پاسخ به این پرسش که چطور آلاینده منابع متحرک توانسته چنین حجمی از گوگرد در هوا ایجاد کند گفت: «تنها نیروگاه داخل شهر تهران که قابلیت مصرف مازوت را دارد نیروگاه بعثت است که از سال 91 پلمب شده است. صنایع کوچک، گاز می‌سوزانند و صنایع بزرگی مانند فولاد، پتروشیمی و سیمان نیاز به سوخت‌های جایگزین دارند. این در حالی است که سیمان تهران همچنان گاز مصرف می‌کند و نیروگاه دماوند پاکدشت هم امکان سوزاندن مازوت ندارد ولی امکان سوزاندن گازوئیل در آن فراهم است اما بررسی‌ها نشان داده احتراق این نیروگاه مناسب است و در نتیجه خروجی آن هم گوگرد زیادی ندارد. مورد دیگر نیروگاه شهید منتظر قائم کرج است که ایستگاه نزدیک این نیروگاه هم گوگرد چندانی را نشان نمی‌دهد. عده‌ای هم نیروگاه رجایی قزوین را مقصر می‌دانند. اما اگر بادی در منطقه وجود داشت که بیش از 40 کیلومتر هوا را از قزوین به تهران جابه‌جا کند و آلودگی را بیاورد که دچار چنین وضعیتی نمی‌شدیم.»
گل‌علیزاده دلیل وجود دی‌اکسید گوگرد را همچنان مربوط به منابع متحرک می‌داند و تاکید می‌کند که اگر اگر نیروگاهی مازوت یا گازویل بسوزاند باید در طول روز شاخص‌ها بالا باشد در حالی که الان دی‌اکسید گوگرد به صورت لحظه‌ای بالا رفته و چند ساعت از روز بالا بوده. این صحبت‌ها در حالی مطرح می‌شود که همچنان درمان برای وضعیت به غیر از بارش باران و وزش باد وجود ندارد.
شهر پنهان در تاریکی است و هنوز بر سر منابع تولید تاریکی بحث است. گل‌علیزاده می‌گوید باید به پسماندسوزی در اطراف شهر تهران و آلودگی ناشی از آن هم اشاره کنید. اما اشاره به همه این اتفاقات تاثیری در بهتر شدن وضعیت ندارد. آلاینده‌ها از انواع مختلفشان در هوا می‌چرخند و تنها راه حل همچنان تعطیلی مدارس است و یا آنطور که گل‌علیزاده می‌گوید، کاهش ساعت اداری: «ساعت اداری را کوتاه کنند. به این ترتیب هم مصرف گاز کم می‌شود و هم افراد کمتر آسیب می‌بینند.»