ایران یکی از بزرگترین کشورهای دارای ذخایر سوخت طبیعی و تولیدکنندگان برق منطقه، امسال در زمستان با مشکل تامین انرژی روبه‌رو شد. به طوری‌که برخی نیروگاه‌های حرارتی در زمستان سال جاری برای تولید برق با کمبود گاز طبیعی روبه‌رو شدند و این مساله علاوه بر قطعی برق در صنایع به خاموشی در مناطق مسکونی و معابر شهری هم کشیده شد. «زین‌العابدین صادقی»، دانشیار اقتصاد انرژی دانشگاه شهید باهنر کرمان در مطلبی با موضوع رگولاتوری و سیاست‌گذاری حوزه انرژی در ایران که در اختیار «پیام‌ما» قرار داده‌ است به برخی از مهم‌ترین مسائل و چالش‌های حوزه در ایران پرداخته است.

برای بررسی چالش‌های رگولاتوری و سیاست‌گذاری حوزه انرژی در ایران ابتدا باید به این نکته اشاره کرد که هدف اصلی اقتصاد انرژی، بهینه کردن چرخه انرژی است، چرخه انرژی شامل فرآیند استخراج، تولید، انتقال، تبدیل و مصرف انرژی است که در هر یک از این فرآیندها در کشور ما مشکلاتی وجود دارد که بخشی از آن به این دلیل است که ما کشوری صاحب منابع انرژی هستیم و بخشی هم به دلایل دیگر است. در حوزه تولید انرژی مثلا در حوزه تولید گاز ما دومین کشور دارنده ذخایر گاز جهان هستیم اما سهم تجارت ما از گاز حدود تقریبا یک درصد است، دلیلش هم این است که شیوه های تجارت گاز در دنیا بیشتر روش LNG و روش انتقال از طریق خط لوله است که متاسفانه در کشور ما هیچ کدام از این تکنولوژی‌ها وجود ندارد مثلا در روش LNG باید دمای گاز را به منفی 135 درجه رساند و سپس توسط کشتی بارگیری کرد و دوباره در مقصد محموله، دما به حالت اولیه برگرداند و از آن استفاده کرد اما متاسفانه کشور ما از این تکنولوژی برخوردار نیست. نبود این تکنولوژی و از طرفی وجود منابع مشترک گاز باعث شده است که ما برای این‌که از کشور رقیب عقب نمانیم، فقط سعی کنیم که انرژی گاز را بدون لحاظ کارایی در مصرف هر چه بیشتر مصرف کنیم.

سطح تکنولوژی پایین ایران در تولید

در آخرین طرحی که شرکت توتال با ایران قرارداد منعقد کرد، یک شرکت چینی که به عنوان سهامدار و شریک، قرار بود که با یک تکنولوژی در مخازن گاز ما، بتواند سرعت بازیافت را در مخازن گاز پارس جنوبی افزایش دهد که متاسفانه به دلیل تحریم ها این کار عملی نشد. در دنیا سه یا چهار کشور بیشتر از این تکنولوژی برخوردار نیستند بنابراین ما در این حوزه هم دچار عارضه و مشکل شده‌ایم و این امر منجر به افت تولید گاز در کشور ما شده است که خاموشی‌های صنعت برق در دی ماه امسال دلیلی بر این مدعاست.
در حال حاضر کشور ایران دارای منابع مشترک در کف دریای عمان و دریای خزر است که متاسفانه عمق این دو دریا بسیار زیاد است و تکنولوژی‌هایی که ما از آن برخورداریم تکنولوژی فلات قاره است یعنی در عمل هیچ اقدامی برای این مسئله نمی‌توانیم انجام دهیم. گزارش‌های بین‌المللی 2020 نشان می‌دهد که کشور عمان با شرکت BP به توافق رسیده‌ که استخراج و اکتشاف نفت را در کف دریای عمان شروع کنند، در حالی که ایران سهامدار اصلی این منابع است.
مشکل اساسی ما در تولید انرژی با وجود داشتن منابع انرژی فراوان، فناوری سطح پایین تولید و استخراج انرژی است و اگر بخواهیم این مشکل را حل کنیم نیازمند یک سرمایه‌گذاری خارجی هستیم که فناوری تولید انرژی را وارد کشور کند.

مشکلات عرضه انرژی

در کشور ما به دلیل نبود صادرات گاز، دولت تعدادی مجتمع پتروشیمی ایجاد کرده است که اکثر این مجتمع‌ها در حال حاضر خصوصی هستند و این مساله باعث شده که مجتمع‌ها گاز را با قیمت بسیار ارزان از دولت بخرند (هر متر مکعب حدود 70 یا 80 تومان) در صورتی که هر متر مکعب گاز با این شرایط بیماری کرونا در حال حاضر حدود ۱۰ سنت است یعنی حدود 2500 تومان، بنابراین این امر باعث به وجود آمدن رانت شده است. در واقع ظلمی که صنعت پتروشیمی به کشور می‌کند این است که در ابتدا گاز را ارزان دریافت می‌کند که این کار رانت است چرا که این گاز به مردم تعلق دارد، دومین مشکل این است که مشتقات حاصل از گاز را در بازار داخلی نمی‌فروشد و این امر باعث می‌شود مشتقاتی که از پتروشیمی در کشور استفاده می‌شود مثل پلاستیک و … گران شود. سوم این‌که کالایی را که به خارج از کشور می‌فروشد، به نظر می‌رسد ارز حاصل از فروش هم برخی اوقات وارد کشور نمی‌شود و اگر آورده شود در بازار به صورت آزاد عرضه می‌کند و این روند بر قیمت ارز هم اثر می‌گذارد.

قیمت برق منطقی نیست

کشور ایران در صنعت برق جزء کشورهای پیشرو است. ایران در حال حاضر حدود هشتاد هزار مگاوات ظرفیت نصب شده دارد. یعنی در منطقه، کشور ایران بیشترین ظرفیت نصب شده را داراست. از لحاظ ساختار فن‌آوری شرکت مپنا جزء شرکت‌های بزرگ تولید‌کننده برق و تولید کننده ژنراتور و نیروگاه در خاورمیانه است که این یک مزیت بزرگ به حساب می‌آید. اما به دلیل این‌که قیمت برق منطقی نیست یعنی قیمتی نیست که جوابگوی تداوم سرمایه‌گذاری در صنعت برق باشد ما دچار مشکلی اساسی شده‌ایم به گونه‌‌ای که وزارت نیرو حدود ده سال است که مشترکان با «دیماند» بالا را مجبور به ساخت نیروگاه می‌کند. بیشتر این مشترکان نیروگاه‌هایی را می‌سازند که در مقیاس کوچک هستند و اثر صرفه‌های ناشی از مقیاس را که در نیروگاهای بزرگ وجود دارد، نمی‌توان در آن‌ها استفاده کرد و این موضوع یکی از بحث‌هایی است که باعث می‌شود قیمت تمام شده بالا رود و مدیریت آلودگی هم در این حالت بسیار سخت است.

مشکلات سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر

سیاست‌گذاری‌های ایران در انرژی‌های تجدیدپذیر سیاست‌گذاری مدونی نیست.
تا قبل از رخدادهای ارزی، می‌توان گفت که با این قیمت خرید تضمینی، خوشبختانه سرمایه‌گذاری‌های نسبتا خوبی در این حوزه انجام شد اما با بالا رفتن قیمت دلار و پایین بودن قیمت خرید تضمینی، دیگر این دو باهم تناسبی ندارند، بنابراین در این حوزه چالش بزرگی وجود دارد.
در توافق پاریس ما تعهد دادیم 8 درصد آلودگی را کاهش دهیم و 12 درصد را منوط به این کرده‌ایم که کشورهای دیگر به ما کمک کنند و اگر کشورهای دیگر کمک کنند ما سعی می‌کنیم که آلودگی‌های‌مان را از طریق استفاده از انرژی‌های نو کاهش دهیم و این امر می‌تواند بسیار مهم و موثر در حوزه سرمایه‌گذاری انرژی‌های تجدیدپذیر باشد.
پیشنهاد و ایده من در این حوزه این است که از آن جا که استان کرمان در زون آفتاب جهان است و به طور میانگین در این استان 3560 ساعت در سال آفتاب وجود دارد، منطقه‌ای ویژه برای انرژی‌های نو می‌توان در آن تعریف کرد. به گونه‌ای که سرمایه‌گذاری‌هایی که در این حوزه انجام می‌شوند بتوانند ازمزیت‌هایی مانند مالیات کمتر، بخشودگی مالیات، تعرفه صفر برای واردات تجهیزات و… استفاده کنند که این امر باعث می‌شود مشکلات این بخش در کشور حل شود و از طریق ایجاد خوشه‌های صنعتی باعث افزایش روابط افقی و عمودی در این صنایع در استان می‌شود.

تلفات 15 درصدی در انتقال برق

اگر صنعت برق به 3 بخش تولید، انتقال و توزیع تقسیم شود در حوزه انتقال برق (احداث خط انتقال برق) که حدود 30 درصد هر واحد ظرفیت برق است متاسفانه در سیستم انتقال به دلیل فرسودگی، شاهد 15 درصد تلفات برق هستیم.
بنابراین در بخش سرمایه‌گذاری مثلا در نیروگاه‌های سیکل ترکیبی که برای هر کیلووات برق بایستی 900 دلار هزینه کنیم، تقریباً 300 دلار اضافه بر آن برای انتقال هزینه می‌شود. متاسفانه سال‌هاست که ما در این بحث وارد نشده‌ایم و از تکنولوژی‌های به روز در انتقال برق استفاده نکرده‌ایم و خیلی از کشورها از بعد امنیتی که به این بحث نگاه می‌کنند اجازه نمی‌دهند که بخش خصوصی وارد شود ولی پیش‌بینی من این است که ما به زودی مجبورمی‌شویم شرکت‌های بزرگی را در حوزه ایجاده شبکه و پست‌های انتقال خصوصی ایجاد کنیم که این شرکت‌ها بتوانند برق را بین مناطق مختلف کشور را با تلفات کمتری دیسپاچینگ کنند.

ایران 4.5 برابر جهان مصرف انرژی دارد

در بحث مصرف نهایی که متاسفانه چندین مشکل در کشور وجود دارد: بر اساس آخرین آمار منتشر شده انرژی دنیا، رشد مصرف سرانه انرژی اولیه در ایران طی دوره 2008 تا 2018 به مقدار 1.9 درصد افزایش یافته است در حالی که متوسط رشد مصرف جهانی سرانه انرژی اولیه 0.4 درصد رشد داشته است (BP,2020). ایران به‌طور متوسط 4.5 برابر جهان مصرف داشته است بخش عمده این افزایش پایین بودن کارایی فناوری‌های مصرف انرژی است و پایین بودن قیمت انرژی انگیزه افزایش کارایی تجهیزات انرژی را نه برای مصرف کننده و نه برای دولت فراهم نمی‌کند. برخی از تکنولوژی‌هایی که از آن‌ها به عنوان تکنولوژی مصرف کننده انرژی نام می‌بریم مانند اتومبیل، تلویزیون و یخچال است اما متاسفانه مشکل اساسی کشور ایران در خودرو است. (حدوداً 30 درصد مصرف انرژی هر کشوری در صنعت حمل‌و‌نقل است).
ایران در صنعت حمل‌و‌نقل، چه در صنعت هوایی که به دلیل تحریم‌ها دچار مشکل است و چه در حمل‌و‌نقل ریلی عقب است به عنوان مثال سرعت متوسط حمل‌و‌نقل ریلی در بعضی کشورها تا 300 کیلومتر بر ساعت است و سرعت حمل‌و‌نقل ریلی در ایران حدود 100 کیلومتر در ساعت است در کنار این عامل اگر فرسودگی لوکوموتیوها و فرسودگی خطوط راه آهن را هم در نظر بگیریم ما در این حوزه هم بسیار اتلاف انرژی داریم.
از طرفی دیگر در صنعت خودروسازی هم به دلیل انحصارات خیلی بدی که وجود دارد و به دلیل پایین بودن تکنولوژی‌های مصرفی که در حوزه خودرو داریم، چه در خودروهای شخصی و چه در خودروهای عمومی با بهره‌وری پایین انرژی روبه‌رو هستیم.
به دلیل این‌که خودروسازها انحصاری هستند ما نسبت به دنیا بسیار عقب هستیم و دولت هم از طریق پرداخت یارانه بنزین (بنزین ارزان)، مصرف کنندگان را راضی می‌کند که یک خودرو را خریداری کنند. (برای نمونه خودرو جدید شرکت سایپا که به تازگی از آن رونمایی کرده است، حدوداً 700 میلیون تومان قیمت دارد که با با تبدیل آن به دلار 25 یا 26 هزار تومانی می‌توانیم با این پول یک ماشین مرسدس بنز سطح میانی را خریداری کنیم). بنابراین این ظلمی است که به مصرف کنندگان صنعت خودرو می‌شود و دولت هم برای این‌که بر روی این آتش آبی بریزد و شعله‌هایش را کمتر کند با اختصاص یارانه به بنزین و گازوئیل، بنزین و گازوییل را بسیار ارزان به مصرف‌کنندگان می‌دهد.
بحث یارانه دولت در حوزه‌های انرژی باعث شده که هیچکس به فکر افزایش کارایی و راندمان وسایل انرژی بر بزرگ مانند خودرو و… نباشد.
تکنولوژی‌های مصرف عمده در حمل‌و‌نقل به دلیل انحصاری بودن بسیار ناکارا هستند و از طرف دیگر تکنولوژی‌هایی که به صورت رقابتی وارد کشور می‌شوند خوشبختانه این مشکل را ندارند مانند لوازم خانگی که داخل خانه استفاده می کنیم بیشتر رده راندمان انرژی آن ها +Aو ++A و +++ A است که اکثریت کارایی بالایی دارند و مصرف برقشان بسیار کم است و این امر می‌تواند بسیار موثر باشد.
در کشورهای پیشرفته و کشورهایی که در حوزه انرژی کار می‌کنند بحثی به نام مدیریت سمت تقاضای انرژی (Demand-Side Management) وجود دارد.
در مدیریت سمت تقاضای انرژی شرکت‌های مصرف انرژی با هدف کاهش مصرف انرژی سرمایه‌گذاری می‌کنند، مثلاً در آمریکا یا در کشورهای دیگر فرض کنید در حوزه ساختمان مجبور می‌کنند کارایی ساختمان‌ها هر سال اندازه‌گیری شود و آن‌ها را ممیزی انرژی کنند. در برخی کشورها در ساخت‌و‌سازهایشان قوانین و استانداردهای ساخت‌و‌سازشان، استانداردهای انرژی اجباری است، ولی در ایران اصلا به این مورد مهم توجه‌ نمی‌شود و از نظر من قیمت انرژی به دلیل یارانه‌ای که دولت می‌دهد پایین است.
رعایت استانداردهای انرژی در ساخت‌وساز مسکن بسیار موضوع مهمی است. در ساختمان سازی اصلا هیچ ممیزی صورت نمی‌گیرد برای مثال شاید بتوان با استفاده از نوع خاصی از یک آجر، عایقی ایجاد کرد که این عایق بتواند اتلاف انرژی را کاهش دهد همچنین استفاده از پنجره‌های دو جداره بسیار مفید است اما باز هم اتلاف انرژی در ساختمان‌هایمان بسیار بالاست و دلیل آن هم این است که دولت هیچ استانداردی را در این بحث نمی‌گذارد.
بعضی از اتفاقات می‌توانند بسیار موثر باشند، برای نمونه در تجربه‌ای که در ساختمان‌سازی در شهر کرمان داشتم در مقایسه با دیگر شهرها مانند شهرهای هرمزگان و سیرجان، شاید سختگیرترین جایی که استانداردهای ساخت‌و‌ساز در آن اجرا می‌شود، استان کرمان باشد و این هم به دلیل زلزله بم ، یعنی نظام مهندسی کرمان در بحث ساخت‌و‌ساز فوق‌العاده سختگیری می‌کند و بنابراین در حوزه انرژی هم بسیار مهم است که ما بتوانیم این کار را حتما انجام دهیم.