در همان روزهای نخست افت کیفیت هوای تهران و شهرهای بزرگ، برخی از کاربران شبکه‌های مجازی با انتشار صفحه اول ۲۵ آبان ۱۳۹۳ روزنامهٔ «وطن امروز» به انتقاد از موضع‌گیری این روزنامه دربارهٔ آلودگی هوا در دولت حسن روحانی و سکوت آن در دولت ابراهیم رئیسی کردند. وطن امروز که به «مهرداد بذرپاش»، وزیر راه و شهرسازی نزدیک است، در آن شماره با تیتر «سلام خانم ابتکار» مدعی شده بود که تداوم آلودگی هوا در تهران نشان داده است که مشکل از بنزین تولیدی پتروشیمی‌ها نبوده است. پس از انتقادهای اخیر کاربران شبکه‌های مجازی از این روزنامه، وطن امروز روز پنج‌شنبه گذشته در صفحه‌ای مشابه با صفحه ۹ سال قبل خود از تیتر «دوباره سلام خانم ابتکار!» استفاده کرد و نوشت: «روحانی و ابتکار مدعی بودند واردات بنزین باعث تمیز شدن هوای تهران و کاهش آلودگی آن شد اما این ادعاها در فصول گرم سال مطرح شد. با فرا رسیدن پاییز و زمستان اما هوای آلوده در پایتخت حکمفرما شد. جالب اینکه سال ۱۳۹۳ (زمان انتشار گزارش «وطن امروز» در انتقاد از خانم ابتکار) آلودگی هوای تهران از آبان‌ماه شروع شد. شاخص کیفی هوای تهران در روز جمعه ۲۳ آبان ۱۳۹۳ به ۱۲۵ واحد رسید. 

 

این آلودگی چند روز به صورت پایدار ادامه داشت. این موضوع باعث شد منتقدان دولت وقت با استناد به آلوده شدن هوای تهران، نسبت به ادعای ضرورت تغییر بنزین و ادعای تمیز شدن هوای تهران به خاطر تغییر بنزین، معترض شوند.» علاوه بر این، وطن امروز در شماره روز پنج‌شنبه خود، در گزارشی دیگر بدون اشاره به انتقادها از ناترازی گاز و مازوت‌سوزی در نیروگاه‌ها و صنایع کشور، به نقد «مدیریت شهری اصلاح‌طلبان» پرداخته و به نقل از تشکری هاشمی، رئیس کمیسیون حمل‌و‌نقل شورای شهر تهران، ۸۰ درصد آلودگی هوای شهرها را به «دود خودروها و موتور سیکلت‌ها» نسبت داده است. حال آنکه در این گزارش، دربارهٔ موضوع داغ مازوت‌سوزی و شبهات مختلف وارد شده در این باره سخنی به میان نیامده است. 

 

بنزین پتروشیمی چه بود؟

در اوایل دهه ۱۳۹۰ و با اوج گرفتن تحریم‌ها علیه ایران، موضوع تحریم صادرات بنزین به ایران توسط چند کشور مطرح شد و زنگ خطر کمبود سوخت در کشور را به صدا درآورد. در آن زمان دولت وقت با استفاده از برخی فراورده‌های واحدهای پتروشیمی سعی در تأمین بنزین کشور داشت. هرچند هیچ‌گاه مراجع رسمی به صورت شفاف و کامل دربارهٔ نحوه و شکل تولید این بنزنی‌ها اظهارنظری رسمی نکردند اما در ۳۰ آذر ۱۳۹۸، وب‌سایت «مردم‌سالاری آنلاین» گفت‌وگویی با «فریبرز پناهی»، فردی که مدعی است در سال ۱۳۸۶ مبدع این طرح بوده را منتشر کرد. پناهی که در آن زمان کارمند شرکت ملی صنایع پتروشیمی بوده، گفته است که آنچه به‌عنوان بنزین پتروشیمی می‌شناسیم، در واقع حاصل اختلاط محصول واحدهای آروماتیک‌سازی به بنزین پالایشگاهی کشور بوده است. او به مردم‌سالاری آنلاین گفته است که این طرح از ابتدا اشتباه انجام شد و «نیمی از تولید سه مجتمع آروماتیک سازی برزویه، بوعلی سینا و واحد آروماتیک بندرامام به‌عنوان محصول پتروشیمی به بازار مصرف ارسال می‌شدند و نیمی دیگر به‌عنوان ریفورمیت و با همان مشخصات ناسالم برای اختلاط با بنزین روانه پالایشگاههای کشور شد.» در واقع «ریفورمیت» محصولی است که به‌عنوان بنزین پتروشیمی مشهور شد و برخی منابع می‌گویند که این محصول به صورت مستقل و بدون اختلاط با بنزنی معمولی نیز به جایگاه‌های سوخت‌رسانی سطح شهرها رفت. 

 

پایگاه خبری «جماران» در نهم اسفندماه ۱۳۹۴ نوشت: «نکته قابل تامل آن است که طبق آمار منتشر شده توسط شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، سال ۹۰، تهران در ناسالم ترین شرایط آب و هوایی از نظر آلودگی هوا قرار داشته است. جالب آنجاست که بیشترین توزیع ریفورمیت پتروشیمی در تهران طی همین سال صورت گرفت.» این پایگاه خبری همچنین در ادامه مطلب خود اضافه کرد: «در آن سال ها صحبتی از غیر استاندارد بودن این ریفورمیت ها به منظور جایگیزینی سوخت به میان نیامد اما پس از پایان دولت احمدی نژاد، انتقادهایی مبنی بر کیفیت پایین و خطرناک بودن ریفورمیت های پتروشیمی که با نام بنزین به چرخه سوخت وارد می‌شد به گوش رسید.» 

«سید حمید حسینی»، رئیس هیئت مدیره اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی هفتم دی‌ماه ۱۴۰۱ به «فرارو» گفته است: «ما هیچ‌وقت بنزین پتروشیمی نداشته‌ایم برخی شرکت‌های پتروپالایشی مثل نوری، بوعلی، شازند و اصفهان ظرفیت تولید فراورده‌هایی شبیه بنزین را دارند و یا اینکه نفتایی تولید می‌کنند که قابلیت استفاده در تولید بنزین را دارند، زمان دولت احمدی‌نژاد از ترکیباتی برای تبدیل به بنزین استفاده می‌شد، اما رعایت نکردند و بنزن زیادی مورد استفاده قرار گرفت.»

 

مشکل اصلی این سوخت، میزان زیاد ماده «بنزن» درون آن بود. ماده‌ای به‌شدت خطرناک و سرطان‌زا که سال‌هاست تلاش شده از چرخه‌های عمومی سوخت خارج شود. با این‌حال برخی منابع از جمله خبرگزاری ایرنا و روزنامه آرمان در ۱۱ خرداد ۱۳۹۳ نوشتند که در دوران دولت احمدی‌نژاد، تنها ریفورمیت‌ها نبودند که به‌عنوان بنزین پتروشیمی توزیع می‌شدند و محصولی دیگر با نام «بنزین پیرولیز» نیز راهی بازار می‌شد. 

روزنامه آرمان نوشت: «با استناد به اخبار رسمی وزارت نفت در دوران میرکاظمی (وزیر نفت دولت احمدی‌نژاد)، می‌توان به اطلاعات جدیدی از ترکیب ماده دیگری به جز «ریفورمیت» با بنزین معمولی دست یافت. این ماده سرطان‌زا و خطرناک که حاوی ۵۰ درصد بنزن است، به دلیل درصد بالای بنزن، خواص سرطان‌زایی مستقیم دارد و بر سیستم عصبی، پوست، چشم و سیستم تنفسی اثرات منفی فراوان دارد که در دوران میرکاظمی به بنزین معمولی افزوده شد و نام آن «بنزین پیرولیز» است.» 

 

«بنزن»؛ آلایندهٔ اصلی

حجم بالای بنزن در بنزین‌های پتروشیمی به حدی بود که غلظت این مادهٔ خطرناک در هوای تهران نیز افزایش چشمگیری داشت. بنزن جزء آلاینده‌هایی نیست که به‌طور مداوم و روزانه در آسمان شهرها اندازه‌گیری شود و از طرفی وجود ان در هوا حتی در غلظت‌های بالا نیز با چشم قابل مشاهده نیست. «سعید متصدی»، معاون محیط انسانی سازمان حفاظت محیط زیست در دولت نخست حسن روحانی، دوازدهم اردیبهشت ۱۳۹۶ به پایگاه خبری «شانا» گفته بود: «در سال‌های ۸۹ و ۹۰ در بخش‌های شمال تهران غلظت آلاینده بنزن در هوا که ماده‌ای سرطانزاست، بیش از ۱۰۰۰ PPB (واحد در میلیارد) اندازه‌گیری شد.»

او گفته بود: «غلظت آلاینده بنزن باید طبق استاندارد جهانی زیر پنج PPB باشد، اما در تهران بالای ۳۰۰ PPB بود، حتی در سال‌های ۸۹ و ۹۰ در بخش‌های شمال تهران غلظت این آلاینده بیش از ۱۰۰۰ PPB اندازه گیری شد، این آلاینده رنگ، بو و مزه ندارد، بنابراین به هنگام تنفس اصلا حس نمی‌شود، اما سرطان‎زاست.» 

 

با این حال وطن امروز در گزارش روز پنج‌شنبه خود با استناد به اظهارات «محمدعلی پورمختار»، رئیس کمیسیون اصل ۹۰ مجلس نهم در دی‌ماه ۱۳۹۸، تأثیر بنزین‌های پتروشیمی بر آلودگی هوا را رد کرده است. پورمختار مدعی شده بود که «در آن زمان این ادعا مطرح شده بود که بنزین پتروشیمی‌ها باعث آلودگی هوا شده و در این راستا به آلودگی هوای پیرامون پمپ بنزین‌ها اشاره می‌کردند و این موضوع را به تمام شهر تعمیم می‌دادند.» هر چند پورمختار نیز در همین گفته‌ها، تلویحاً وجود ماده آلاینده در این سوخت‌ها را تأیید کرده است اما بنزین‌های پتروشیمی را عامل آلودگی هوای شهرها نمی‌داند. 

استناد پیشین روزنامه وطن امروز برای مدعای خود، شرایط وارونگی دما در آبان‌ماه ۱۳۹۳ بود که در چند روز میزان ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون به شاخص ۱۲۵ رسید. حال آنکه در شرایط وارونگی دما، به دلیل پایداری هوا و شرایط ویژهٔ طبیعی جوی، آلاینده‌های هوا برای چند روز از سطح شهر خارج نمی‌شوند و به همین دلیل شاخص کیفیت هوا افزایش پیدا می‌کند. با این حال آنچه به عنوان آلایندهٔ اصلی بنزین‌های پتروشیمی مطرح بود، تولید ذرات معلق نبود بلکه میزان بنزنی بود که در سنجش‌های روزانه کیفیت هوا اندازه‌گیری نمی‌شد. احتمالاً همین عامل، دلیلی است که وطن امروز بنزین‌های پتروشیمی را عامل آلودگی هوا نداند و بر آن پافشاری کند.

 

علت آلودگی هوا چیست؟ 

اما چرا با وجود توقف تولید بنزین پتروشیمی از سال ۱۳۹۳ باز هم شهرها با آلودگی هوا روبه‌رو هستند. «یوسف رشیدی»، مدیرعامل اسبق شرکت کنترل کیفیت هوا به «پیام ما» می‌گوید: «موضوع فقط یک عامل نیست. اینکه یک‌بار بگوییم علت مازوت‌سوزی است، یکبار دیگر بگوییم علت سوخت مصرفی است و دلایل دیگر. ریشه مشکل در تردد زیاد خودرو در شهرهاست. ما حمل‌ونقل عمومی را توسعه نداده‌ایم و تمرکز بر این نوع حمل‌ونقل را فراموش کرده‌ایم و به همین خاطر حتی اگر بنزین با استاندارد اروپا هم وارد کنیم، باز هم هوای شهرها آلوده خواهد بود.» او می‌گوید: «این یک آدرس‌دهی غلط است که هر دفعه یک عامل را به‌عنوان مشکل اصلی معرفی کنیم.» 

هنوز مشخص نیست که چرا روزنامه وطن امروز با وجود شواهد متعدد از آلوده بودن بنزین‌های پتروشیمی توزیع‌شده در دههٔ ۱۳۹۰ و خطری که برای سلامت شهروندان داشتند، باز هم سعی بر تطهیر و آلاینده نبودن این محصول دارد.