دلفین‌ها به‌‌دلیل هوش سرشار و در مواردی کمک به حفظ جان انسان در حوادث دریایی از قدیم‌الایام مورد توجه بشر بوده‌اند. موجوداتی اجتماعی با پیوندهای عمیق خانوادگی و گروهی که تاکنون بیش از ۱۰ گونه از آنها در قلمروی آب‌های ایران در پهناب جنوب کشور مشاهده و گزارش شده است. دلفین‌ها پس از انسان‌ریخت‌ها دومین گروه از جانوران هوشمند کره زمین هستند، به‌نحوی‌که توانایی بالایی در یادگیری و تقلید دارند. راستهٔ آب‌بازان (دلفین‌ها، پُرپویزها و نهنگ‌ها) تنها جانورانی هستند که در طول فرایند فرگشت (تکامل) از دریا به خشکی وارد شدند و سپس مجدداً به محیط آبی برگشتند و بنابراین، ویژگی‌های منحصربه‌فردی را کسب کرده‌اند (آب‌بازان از جانورانی شبیه به اسب آبی انشقاق یافته‌اند).

 

دلفین‌ها با استفاده از گِل تله می‌سازند، به صیادان در پیدا کردن دسته‌های ماهی یاری می‌رسانند و حین جست‌وجو برای غذا از اسفنج‌ها در برابر گزش مرجان‌ها بهره می‌برند؛ این‌ موارد توانمندی دلفین‌ها در استفاده از ابزار و دستکاری محیط اطراف‌ را نشان می‌دهد. افزون‌بر‌این، با تغییر در زمان و مکان شکار خود از مواجهه با فعالیت‌های جدید انسان همچون ساخت‌وساز و یا فشار صیادی اجتناب می‌کنند یا با آن سازگار می‌شوند. توانایی حل مسئله، آموزش به سایر اعضای گروه، مراقبت و پرستاری از یکدیگر حین بیماری یا زایمان، خودآگاهی، فنون ویژه برای شکار به‌خصوص در اورکا (نام اصلی نهنگ قاتل که بزرگترین عضو از خانوادهٔ دلفین‌هاست)، سرگرمی با اشیا نظیر صدف‌هایی که به‌عنوان اسباب‌بازی با آنها بازی می‌کنند و نام‌گذاری خاصِ درون‌گروهی روی افراد گله برای شناسایی یکدیگر (هر فرد را با سوتی یا آوایی خاص صدا می‌زنند) و یا پیوندهای عمیق رفاقتی از دیگر ویژگی‌های برجسته‌ای است که دلفین‌ها را از سایر جانوران متمایز می‌کند.

 

یکی از سؤالاتی که زیاد پرسیده می‌شود این است که چرا دلفین‌ها از آب می‌پرند؟ به این حرکت اصطلاحاً «Breaching» اطلاق می‌شود و دلایل متعددی دارد؛ تقویت عضلات و ورزش، افزایش سرعت حین شکار به‌دلیل اصطکاک کمتر در هوا، بازی و سرگرمی، نزاع با سایرین، پاک کردن انگل‌ها و لایه‌برداری از سطح بدن، دیدن محیط خارج از آب برای جهت‌یابی یا موقعیت‌یابی شکار، فلج یا متفرق کردن شکار، ایجاد صدا و هشدار در راستای ارتباط با هم‌نوعان و هماهنگ‌سازی فعالیت گله از جمله مواردی هستند که برای این رفتار عنوان شده‌اند.

درک هر گونه و حتی یک فرد از یک گونه از دنیایی که در آن زندگی می‌کند، متفاوت است. با درک ادراک حیوانات بهتر می‌توان از آنها حفاظت کرد. ادراک مغناطیسی، ادراک الکتریکی و پژواک‌سازی سه حس فوق‌العاده‌ای است که در دلفین‌ها دیده می‌شود. در مورد دلفین‌ها، دانستن نحوهٔ درک آنها از محیط خود به‌معنای آگاهی از تأثیر سروصدای زیر آب بر ارتباطات آنها و اتخاذ تدابیری برای کنترل این مزاحمت‌های انسان است. این سه حس چه توانایی‌هایی به دلفین‌ها می‌دهند؟

دلفین‌ها جهت و مسیر خود را از روی میدان مغناطیسی زمین و شدت آن پیدا می‌کنند؛ جایی که شدت مغناطیسی زمین کم یا ضعیف باشد، احتمال اینکه دلفین‌ها مسیر خود را گم کنند و به گِل بنشینند، بالا می‌رود.

 

هنگامی‌که ماهی‌ها ماهیچه‌ها و اسکلت خود را حرکت می‌دهند، میدان‌های الکتریکی ضعیفی ایجاد می‌کنند. برخی از شکارچیان به‌ویژه در مناطقی که عمق آب زیاد و شفافیت‌ یا عدم نفوذ نور کم می‌شود، با استفاده از این حسگرهای الکتریکی می‌توانند طعمهٔ خود را بیابند. این ادراک در طیفی از گونه‌های آبزی و نیمه‌آبزی وجود دارد. حسگرهای الکتریکی در دلفین‌ها با گیرنده‌های الکتریکی پلاتیپوس قابل‌مقایسه است. این ویژگی قابلیت یافتن طعمه‌ها درون بستر دریا را تسهیل می‌کند و پوزهٔ کشیدهٔ دلفین‌ها وظیفهٔ کاوش و بیرون کشیدن طعمه‌ها را از داخل بستر ماسه‌ای برعهده دارد. این حس در دلفین‌ها علاوه‌بر تشخیص میدان‌های الکتریکی ضعیف، به آنها در تشخیص میدان مغناطیسی زمین و درنتیجه جهت‌یابی کمک می‌کند.

 

بیشترین حس مورد مطالعه در دلفین‌ها پژواک‌سازی بوده است. پژواک‌سازی تنها در خفاش‌‌ها و نهنگ‌های دندان‌دار وجود دارد. این حس همچون سونار عمل می‌کند؛ کلیک‌های صوتی توسط اندام خربزه‌ای‌شکل که در سر جانور وجود دارد، تولید می‌شود و با برخورد این کلیک‌ها به اشیا و جانداران و برگشت آن به دلفین، تصویری کامل از محیط و موقعیت اشیا برای دلفین‌ها ترسیم می‌شود. به لطف این اطلاعات، دلفین نه‌تنها می‌تواند مکان هدف (شکار) را بداند، بلکه چگالی و جرم آن را نیز استنباط می‌کند؛ یک دلفین می‌تواند در فاصلهٔ ۷۵ متری تشخیص دهد که کره‌ای به قطر دو سانتی‌متر از فولاد جامد ساخته شده است یا یک محفظهٔ فولادی است که از آب پر شده. افزون‌براین، شنود یا گوش دادن به پژواک تولیدشده توسط سایر دلفین‌ها نیز توانایی‌ای است که اجازه می‌دهد دلفین آنچه را که تشخیص می‌دهد، با سایر اعضای گروه خود به اشتراک بگذارد.

 

دلفین‌ها به دو شکل دیده می‌شوند: یا به‌صورت گله‌ها و دسته‌های بزرگی که در مناطق دور از ساحل و در آب‌های آزاد به‌سر می‌برند و به‌ندرت به نواحی ساحلی نزدیک می‌شوند و با نام دلفین‌های اقیانوسی یا سطح‌زی شناخته می‌شوند و یا غلافی از تعداد محدودی دلفین که در آب‌های کم‌عمق و نزدیک به سواحل زندگی می‌کنند و به ‌گونه‌های ساحلی معروف‌اند. گونه‌هایی نظیر دلفین نواری و دلفین چرخنده از انواع اقیانوسی هستند و گونه‌هایی نظیر بینی‌بطری هندی و یا دلفین گوژپشت اقیانوس هند از انواع ساحلی‌اند که عموماً در یک منطقه ساکن هستند، اما مهاجرت فصلی دارند. فصل جفت‌گیری و زادآوری دلفین‌ها در خلیج‌فارس و دریای عمان از پاییز تا بهار است.

 

سرنوشت دلفین‌های ایران

گردشگری غیرمسئولانه، نرخ بالای صید و تهی شدن صیدگاه‌های ساحلی از ماهی، برخورد شناورها با آنها، تخریب محیط‌زیست ساحلی و دریایی، ورود آلاینده‌ها به محیط و دمای بیش از حد خلیج‌فارس همگی از جمله مواردی هستند که دلفین‌ها را در ایران تهدید می‌کنند. در حال حاضر تنها موقعیت در دسترس و شناخته‌شده برای مشاهده دلفین‌ها در ایران آب‌های اطراف جزیرهٔ هنگام است. رسالت ما حفاظت‌گرایان این است که از گونه‌های گیاهی و جانوری محافظت کنیم، اما این حفاظت نهایتاً هدفی جز بهره‌برداری پایدار ندارد. ما نمی‌توانیم و نباید مردم را از دیدن لاک‌پشت‌هایی که برای تخم‌گذاری به ساحل می‌آیند و یا مشاهدهٔ دلفین‌هایی که اطراف قایق‌ها خودنمایی می‌کنند، منع کنیم؛ آن‌هم به بهانهٔ حفاظت، بلکه وظیفه داریم گردشگری مسئولانه و پایدار را آموزش دهیم.

 بازدید از همهٔ مناطق حساس و شکننده چه پرنده‌نگری در تالاب میانکاله، غواصی در آبسنگ‌های مرجانی یا قایق‌سواری در جنگل‌های حرا و چه دیدن گیاه یا جانوری خاص در یک منطقه باید برحسب تاب‌آوری و آستانهٔ تحمل آن محدوده و با رعایت اصولی که از پیش به گردشگران ارائه می‌شود، باشد. اگر می‌خواهیم تا سال‌ها از تجربهٔ دیدار با دلفین‌ها در اطراف جزیرهٔ هنگام بهره‌مند باشیم، اولاً باید به گردشگران پیش از نشستن در قایق آموزش چند دقیقه‌ای دهیم (توسط قایقرانان آموزش‌دیده و با نظارت یک کارشناس یا بازرس) و ثانیاً از تعداد قایق‌ها و گردشگران سوار بر قایق در این محدوده بکاهیم.

 

کمتر از دو ماه قبل ویدئویی منتشر شد که دلفین جوانی را در جزیرهٔ هنگام نشان می‌داد که با پرش از آب و افتادن بر کف قایقِ گردشگران دچار خونریزی و به احتمال زیاد ضربه مغزی شد. دنبال کردن این موجودات با قایق و جیغ فریاد ناشی از هیجان سبب وحشت و استرس‌ شدید، تغییر در رفتارهای جفت‌گیری و تغذیه و گاه قطع باله‌ها یا زخم‌های عمیق بر پیکر دلفین‌ها می‌شود. به‌نظر می‌رسد صیادی بزرگترین تهدید برای این موجودات در ایران باشد. ایران بزرگترین ناوگان صیادی را در کل شمال‌غرب اقیانوس هند دارد و انواع شیوه‌های صید مانند صید گوشگیر، رشته‌فلاب، ترال و پرساین توسط صیادان ایرانی به‌کار گرفته می‌شوند. آمار بالای تلفات آبزیان ارزشمندی نظیر لاک‌پشتان دریایی، کوسه‌ها و سپرماهیان و پستانداران دریایی و همچنین خالی شدن صیدگاه‌ها از آبزیان و افت شدید ذخایر ارزشمند شیلاتی همگی ناشی از تعداد چشمگیر ناوگان صیادی هستند.

 

آلودگی دریاها و طعمه‌ها به آلاینده‌ها و مواد شیمیایی سمی همچون میکروپلاستیک‌ها و فلزات سنگینی نظیر جیوه، کادمیوم، سرب، روی و آرسنیک که ناشی از فعالیت‌های نفتی و ترافیک کشتیرانی در منطقه است نیز موجب مسمومیت و مرگ نه‌تنها دلفین‌ها بلکه سایر جانوران رأس هرم‌های غذایی دریا می‌شود. متأسفانه، در حال حاضر هیچ‌گونه فعالیت حفاظتی یا مطالعاتی مشخص و ویژه‌ای روی دلفین‌ها در ایران نمی‌شود!