شب‌های گذشته رودخانه اروند شلوغ بوده. رفت‌و‌آمدها زیاد شده و وسایلی برای اوراق کشتی «آریابوم» راهشان به اروند صغیر باز شده است. کشتی که از بازماندگان جنگ هشت ساله است؛ در تمام سال‌های گذشته در اروند کناره گرفته بود و حالا آن‌طور که از شواهد پیداست مالکش می‌خواهد آن را اوراق کند. این کشتی که برای اهالی آبادان و مینوشهر یادگار سال‌های قدیم است؛ در شرف نابودی است.آریابوم نخستین یادگاری نیست که قصد اوراق کردنش را دارند. کشتی‌های فراوانی در گذر سال‌ها نابود شده‌اند که می‌توانستند گردشگری آبی را رونق ببخشند. حالا نوبت آریابوم رسیده؛ شناوری به ‌جا مانده از هشت سال جنگ تحمیلی در اروند صغیر. این رود از جزیره مینو (مینوشهر) عبور می‌کند؛ جزیره‌ای کوچک در مرز آبی مشترک با کشور عراق که به واسطه رودخانه اروند صغیر از آبادان جدا شده است، جایی که سال‌ها میزبان «آریابوم» بوده و حالا با اوراق این کشتی بخشی از خاطرات گذشته‌اش را از دست می‌دهد.

پیگیری‌های بی‌نتیجه

سجاد پاک‌گهر، مدیر اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خرمشهر می‌گوید در روزهای اخیر پیگیر ارواق نشدن کشتی «آریا بوم» بوده‌اند اما تلاشهای‌شان تاکنون نتیجه‌ای نداشته است. او به «پیام ما» می‌گوید مالک این کشتی فردی است که می‌خواهد با اوراق این کشتی از ظرفیت اقتصادی آن بهره‌مند شود. «مالک انتظاراتی دارد که ما باید برآورده‌شان کنیم اما تاکنون نتوانسته‌ایم به نتیجه دقیقی برای این مورد برسیم. این کشتی سالیان سال است که امکان تردد نداشته و بی‌استفاده بوده و همین هم دلیلی است که بعد از سال‌‌ها بخواهد با فروش کشتی، از پول حاصل از آن استفاده کند.» پاک‌گهر می‌گوید این کشتی یکی از کشتی‌های خوب منطقه است و با توجه به این‌که چندین دهه در آب بوده حس نوستالژیک بسیاری را برای مردم ساکن در این منطقه ایجاد کرده و حالا از بین رفتنش هم حتما آن‌ها را نگران خواهد کرد. «ما آماری نداریم از تعداد کشتی‌های مغروق یا اوراق شده. اما وجود این کشتی‌ها در قعر دریا بنا به گفته کارشناسان بندر و دریانوردی می‌تواند آسیب‌رسان باشد و در نتیجه باید هرچه زودتر فکری به حال آن‌ها کرد. در نتیجه ما طرحی دادیم تا تعدادی از کشتی‌های بازمانده را از دریا خارج کنیم و با کمک فعالان بخش خصوصی از آن‌ها استفاده کنیم. می‌خواهیم با کمک شهرداری و سازمان بنادر این اتفاق بیفتد و تا بتوان در کنار حفظ کشتی‌ها، از آن‌ها درآمد هم کسب کرد.»
رئیس اداره میراث‌فرهنگی خرمشهر می‌گوید بهترین کار این است که کشتی‌ها از آب خارج شوند تا بیش از این زنگ زده نشوند و از آسیب بیشترشان جلوگیری شود. در چند سال گذشته در خرمشهر تلاش‌هایی برای ایجاد موزه کشتی‌های غرق شده صورت گرفته و طرحی برای ساخت موزه کشتی‌های غرق شده و موزه بنادر و دریانوردی داده شود. «ما مکاتبات بسیاری با سازمان بنادر و شهرداری داشته‌ایم. این مکاتبات درباره کشتی‌ آریابوم و تلاش برای حفظ آن هم بوده است. مکاتباتی که امیدواریم تا دیر نشده به آن پاسخ داده شود تا بتوانیم کشتی آریابوم را خریداری کنیم، یا این‌که با دادن یک فراخوان، بخش خصوصی را پای کار بیاوریم و این کشتی را حفظ کنیم.»

شناورهای اوراقی و زیستگاه‌های آبی

از سوی دیگر در حالی که نگهداری کشتی‌های بازمانده در جایگاه میراثی‌شان مهم محسوب می‌شود، گه‌گاه صحبت‌هایی درباره مضر بودن آن‌ها برای زیستگاه‌های آبی هم مطرح شده است. چه آن‌که پیش از این پروین فرشچی، معاون دریایی وقت سازمان محیط زیست در سال 95، اوراق کشتی‌ها را مضرترین صنعت دریایی برای محیط زیست دریا دانسته و گفته بود که ۱۷۴ کشتی در اروند و صدها شناور کوچک و بزرگ در خلیج‌فارس و دریای عمان غرق شده است که بخش خصوصی به دنبال اوراق این کشتی‌ها است. ولی از سوی سازمان محیط زیست کشور تاکنون هیچ مجوزی برای این اقدام صادر نشده است. به گفته او شش کشور هندوستان، ترکیه، نروژ، هلند، پاکستان و اندونزی از میان ۱۸۴ کشور ساحلی این صنعت را فعال کرده‌اند و سایر کشورها به دلیل آلودگی بسیار زیاد این صنعت به ویژه برای محیط زیست، تمایلی برای فعال کردن آن ندارند. «به لحاظ سیاسی و امنیتی نیاز به شناورسازی و خروج این کشتی‌ها است، اما اوراق شدن آن‌ها تبعات بسیار زیادی برای محیط زیست دریا در پی خواهد داشت و حتی در سال‌های ابتدای انقلاب هم مجوز فعالیت این صنعت در منطقه چابهار و دریای عمان صادر نشد.» فرشچی با تاکید بر این‌که مجتمع‌های فولاد در کشور نیاز به خوراک و مواد مصرفی دارند، گفته بود که بخش خصوصی بیش از ۱۰۰ کشتی فرسوده را از کشور عراق خریده تا با اوراق آن‌ها و فروش به مجتمع‌های فولادی درآمد خوبی عایدشان شود.

غلبه نگاه سوداگرانه

بر اساس کنوانسیون حفاظت از میراث جهانی فرهنگی و طبیعی یونسکو یک کشتی باید حداقل صد سال از عمرش در زیر آب یا روی آب گذشته باشد تا بتوان آن را به عنوان میراث حفظ کرد اما به گفته حسین توفیقیان، عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و باستان‌شناس زیر آب در این خصوص استثنائاتی هم وجود داشته و اینطور نیست که حتما کشتی‌های صد ساله را باید حفظ کرد. او در گفت‌وگو با «پیام ما»، کشتی رافائل در کیش را مثال می‌زند که به تایتانیک ایران مشهور است. کشتی با ۱۳ طبقه و ۲۷۶ متر طول که در دوران پهلوی دوم خریداری شد و حالا در زیر آب‌های ساحل بوشهر مدفون است.
«این کشتی حالا کلونی بزرگی است برای حیوانات دریایی و می‌توان استفاده‌های فراوانی از نظر گردشگری از آن داشت. می‌توان برای توسعه گردشگری، تورهای غواصی گذاشت اما اینها نادیده گرفته می‌شود.» توفیقیان می‌گوید در سال‌های اخیر شنیده افرادی به زیر آب رفته‌اند و طبقه‌های فوقانی کشتی را کنده‌اند و به بخش‌های که به آهن نیاز داشته‌اند فروخته‌اند. «کشتی‌های ما که در ساحل جنوبی باقی‌مانده‌اند؛ چه آن‌ها که غرق شده‌اند چه سایر کشتی‌هایی که بازمانده، بخشی از تاریخ دریانوردی و کشتی‌رانی ما هستند. ما در بسیاری از حوزه‌ها موزه داریم اما در این حوزه نه.
نگاه اقتصادی و سوداگرانه این بخش را تحت تاثیر قرار داده و در حال از بین بردن تاریخ آن است.» او به کشتی آریابوم هم اشاره می‌کند و می‌گوید این کشتی بخشی از تاریخ جنگ و اتفاقاتی است که در آن منطقه افتاده و نباید به راحتی اجازه ویران شدنش را به بهانه پول و مسائل اقتصادی صادر کرد.
درحالی صحبت از ویرانی این میراث در میان است که از سال ۹۶ پژوهشکده میراث‌فرهنگی به طور رسمی واحدی را به باستان‌شناسی دریایی اختصاص داد و قرار بر این شد در این واحد به مواردی از این دست هم رسیدگی شود. حالا این باستان‌شناس می‌گوید برای کشوری چون ایران با این تعداد دریاچه و این گستره عظیم مرز آبی یک واحد کوچک و تعداد نفرات محدود کارساز نیست و باید ساز‌و‌کاری اندیشیده شود که هم متخصصان بیشتری جذب شوند و هم منابع مالی بیشتری به این بخش اختصاص داده شود.
«هرچند از سال ۹۶ این واحد راه‌اندازی شد اما ما در حدود دو دهه روی باستان‌شناسی آب کار کردیم و تلاش‌هایی در این حوزه انجام گرفته است.» به گفته این باستان‌شناس زیر آب، از تعداد کشتی‌هایی که هر ساله اوراق می‌شوند، اطلاعی در دست نیست و اصلا میراث‌فرهنگی از این موارد مطلع نمی‌شود و کسی هم این سازمان را در جریان قرار نمی‌دهد «ما به صورت غیرمستقیم می‌دانیم که شرکت‌هایی وجود دارند که روی این حوزه مطالعه می‌کنند.
کشتی‌ها را شناسایی می‌کنند و بعد هم با تیمی به سراغ اوراق آن‌ها می‌روند. چرا که آهن ارزش دارد و پول خوبی از آن به دست می‌آید.» با این همه توفیقیان امیدوار است روزی نگاه به این مسئله جدی شود و با درک این‌که این کشتی‌ها می‌توانند اهمیت فراوانی از نظر میراثی و گردشگری داشته باشند به آن‌ها پرداخته شود.