این روزها ترک دوم گنبد مسجد شیخ لطف‌الله نیز برداشته شده و کارشناسان درباره احتمال نفوذ رطوبت و بارندگی به داخل این گنبد هشدار داده‌اند. کلاف پیچیده مرمت پوسته بیرونی گنبد مسجد شیخ لطف‌الله حالا حالاها خیال باز شدن ندارد و حواشی پیرامون مرمت این گنبد به نظر می‌رسد ادامه‌دار باشد. تَرک اول این گنبد با تمامی حواشی و اتفاقات بالاخره به دست استاد رحمت‌الله رضایت به پایان رسید، اما در حالی که مقدمات برای مرمت ترک دوم در حال انجام بود، استاد رضایت درگذشت تا مرمت این گنبد وارد برزخ شود.

از همان حواشی مرمت ترک اول گنبد مسجد شیخ لطف‌الله صحبت‌ها درباره چگونگی مرمت ترک دوم وجود داشت و حتی شورای راهبردی برای مرمت ترک دوم ایجاد شد. آنطور که مهر می‌نویسد از آن روزها تاکنون خبر زیادی درباره سرنوشت این شورای راهبردی وجود نداشته، نام‌های مختلفی برای انجام این کار مطرح شد. یکی از این نام‌ها محمد‌حسن مقضی بود که پیش‌تر درباره بدقولی‌های اداره‌کل میراث فرهنگی استان اصفهان و مرمت غیراصولی ترک اول گنبد گفته بود.
با این حال به نظر می‌رسد مرمت ترک دوم گنبد مسجد شیخ لطف‌الله آغاز شده و در هفته‌های گذشته کاشی‌های ترک دوم برداشته شدند. اما قسمتی که کاشی‌های آن برداشته شده بدون هیچ حفاظ و پوششی رها شده، این در حالی است که در روزهای گذشته در اصفهان به شکل متعدد بارندگی وجود داشته و برخی کارشناسان نگران نفوذ رطوبت به داخل پوسته داخلی گنبد هستند.
رها کردن پوسته داخلی گنبد بدون پوشش و محافظ ضد آب
یکی از افرادی که درباره وضعیت این مرمت نگران است، علی‌رضا جعفری‌زند، باستان‌شناس است که پیش‌تر در شورای راهبردی مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله نیز حضور داشت، اما از حضور در این شورا انصراف داد.
او درباره مشکل اخیر این گنبد به مهر می‌گوید: «اگر به مسئولان بگویید قطعاً بهانه می‌آورند، اما رها کردن پوسته گنبد بدون پوشش و حفاظ رطوبتی مناسب، نشست و مشکلات بسیار زیادی به وجود می‌آورد. این گنبد فرسوده است و باران در پوسته دوم (درونی) گنبد نفوذ می‌کند.
گنبد مسجد شیخ لطف‌الله مثل مسجد جامع عباسی نیست که دو پوسته با فاصله بسیار زیاد داشته باشد، این گنبد دو پوسته پیوسته است و نفوذ باران داخل پوسته بیرونی، کاشی‌های داخلی را هم از بین خواهد برد.»
این باستان شناس ادامه می‌دهد: «نمی‌دانم چرا این گنبد را بدون حفاظ مناسب رها کردند، در حالی که باید پوششی برای دفع باران روی ترک در حال مرمت این گنبد ایجاد می‌شد.
اما متاسفانه این انجام نگرفته و درباره این موضوع هشدار می‌دهم؛ اگر بر فرض تا چند سال آینده پوسته بیرونی مرمت شد، پوسته داخلی دچار مشکل می‌شود. بنابراین تفکری درباره حفظ این گنبد وجود ندارد.»
به گفته او مشخص نیست که در مرمت این گنبد چه راهی را دارند می‌روند و خطرات مختلفی گنبد مسجد شیخ لطف الله را تهدید می‌کند. باران روی گنبد جاری می‌شود و از لابه‌لای درز و شکاف‌ها وارد پوسته گنبد می‌شود.
روند مرمت گنبد اصولی نیست
جعفری‌زند درباره وضعیت شورای راهبری مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله توضیح می‌دهد و می‌گوید که در تمام دنیا برای مرمت یک اثر جهانی از تجربیات جهانی کمک می‌گیرند، اما در کشور ما یک کاشی‌کار بالای سر کار می‌آورند و می‌گویند این را درست کن، این روند جای تأسف دارد. کشوری مثل ایتالیا که حداقل ۱۵۰ سال سابقه در زمینه مرمت دارد، در سال ۲۰۱۷ برای مرمت بناهای رم از تمام دنیا درخواست کمک کردند. آن‌ها یک سال طرح‌های مختلف از متخصصان بین‌المللی را مطالعه و در نهایت وارد فاز اجرایی شدند.
او اضافه می‌کند: «اما در مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله هیأت راهبردی معنا و مفهومی ندارد، این یک اثر جهانی است و باید با شرکا جهانی وارد مرمت گنبد شد، نه اینکه کار را به کاشی‌کاران سنتی سپرد و از آن‌ها خواست کاشی را بردارند و بعد بگذارند سر جایش. کار مرمت گنبد مسجد شیخ‌لطف‌الله هیچ استانداری ندارد و به همین دلیل از حضور در شورای راهبردی مرمت این گنبد کناره‌گیری کردم. حکایت مسجد شیخ‌لطف‌الله مانند حکایت «خشت اول را نهد معمار کج» شده است.
این باستان‌شناس با بیان اینکه «اگر مرمت و اتفاقات پیرامونی آن اثر بدی روی گنبد نگذارد جای شکر دارد» تصریح می‌کند: امروز مرمت یک علمی است که به روز پیشرفت می‌کند، اما در کشور ما بین علم مرمت و نوسازی، بهسازی و حتی بازسازی تفاوتی وجود ندارد. اگر در اصول کاری تجربه لازم را نداریم، باید از تجارب متخصصان مختلف کمک بگیریم.
اشتباهات گذشته را باید به عنوان تجربه سرمشق کارهای خود قرار دهیم نه اینکه دوباره آن‌ها را تکرار کنیم. اگر برای این گنبد هر اتفاقی رخ دهد چه پاسخی برای آن خواهند داشت؟ روندی که برای مرمت گنبد مسجد شیخ‌لطف‌الله پیش گرفته شده به هیچ عنوان اصولی نیست.
نفوذ رطوبت دو سانت بوده است
در طرف دیگر ماجرا فریبا خطابخش، مدیر پایگاه جهانی میدان نقش جهان به مهر می‌گوید: «در روزهای بارانی و پس از باران از قسمتی که کاشی‌ها برداشته شده تست زدیم و این قسمت‌ها بیش از دو سانت نفوذ رطوبت نداشته است.»
به گفته خطابخش به ناظر پروژه نیز تاکید شده که یک لایه کچ روی ترک برداشته شده بکشد.
او درباره مرمت‌کار و وضعیت مرمتی ترک دوم گنبد نیز توضیح می‌دهد: «من منتظرم ببینم این‌ها که به کار استاد رضایت در مرمت ترک اول ایراد گرفتند یک پیمان‌کار به من معرفی کنند تا او را بالای کار بگذارم. با فوت استاد رضایت هیچکسی را نداریم که بالای سر کار بگذاریم.»
به گفته خطابخش فعلاً عملیات مرمت گنبد انجام نمی‌شود و صرفاً کاشی‌ها از روی سطح ترک دوم برداشته شده است.
بندکشی نامنسجم رنگ متفاوت
مرمت مسجد شیخ‌لطف‌الله در تمام سال‌های اخیر به یکی از چالش‌های اصلی میراث فرهنگی بدل شد. آن زمان که خبر مرمت ترک اول آمد و رنگ متفاوت کاشی‌ها توجه همه را به خود جلب کرد و البته کارشناسان هم از بندکشی‌های نامنسجم گفتند.
دو سال قبل بود که محمدرضا امیر‌بختیاری، مدرس دانشگاه و استاد مرمت بناهای تاریخی استفاده از هر نگهدارنده کاشی مانند دوغاب یا چسب و … روی سازه را اقدامی دانست که می‌تواند عمر کاشی‌های دوران صفوی گنبد را به‌طور چشمگیری کاهش دهد، چراکه کاشی‌ها از هوا تنفس‌می‌کنند و گرفتن جلوی تنفس آنها باعث فرو ریختن‌شان می‌شود. او آن زمان تاکید کرد که این نوع از مرمت در نوع خود بی‌بدیل و جسورانه بوده که نتیجه و تاوان این جسارت وضع به وجود آمده است.
مهدی حجت، استاد دانشگاه هنر اصفهان هم همین نظر را داشت و پس از تغییرات منفی رخ داده در شکل گنبد گفت «این ترک از گنبد در مرمت خراب شده و وقتی لچکی را برای نصب بالا می‌برده‌اند، نتوانسته‌اند آن را چفت کنند؛ چفت‌نشدنی که شکافی بین ۵ تا ۷ سانتی‌متر در دل گنبد ایجاد کرده است.» این استاد دانشگاه به رنگ ناموزون ترک یا همان لچکی مرمت‌شده هم اشاره کرده و آن را بخشی از این مرمت غیراصولی دانسته بود.
اما همان زمان فریدون الهیاری، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان این انتقاد‌ها را نتیجه بی‌اطلاعی منتقدانی دانست که «بیشترشان با سنین بالا صاحب کرسی‌های تدریس در دانشگاه‌های هنر یا دانشکده‌های معماری معتبر کشورند.» او درباره این تغییر رنگ هم گفت که تغییر رنگ کاشی‌ها به مرور زمان و بعد از قرار گرفتن در معرض نور و هوای آزاد به وجود آمده است و با دیگر بخش‌های گنبد همرنگی ایجاد می‌شود، بدون آنکه به دلیل ایجاد شکاف‌های قابل مشاهده اشاره‌ای داشته باشد.
حالا در حدود دو سال پس از آن مرمت، بار دیگر شاهد مرمتی هستیم که ممکن است عامل نفوذ آب به گنبد و در نهایت ویرانی بخش‌هایی از این مسجد مهم کشور شود. اتفاقی که همچنان مانند مرمت اول می‌خواهند آن را کم اهمیت جلوه دهند.