کیفیت هوای تهران از ابتدای سال 1400 تاکنون تنها دو روز در وضعیت پاک بوده است. گزارش «پیام‌ما» از داده‌های شرکت کنترل کیفیت هوا در روزهای اخیر نشان می‌داد که پایتخت‌نشینان در مهری که گذشت تنها 22 روز هوای قابل قبول تنفس کردند و در این یک ماهه اخیر هوا، 8 روز برای گروه‌های حساس ناسالم بوده است.
آنطور که شرکت کنترل کیفیت هوای تهران گزارش داده است، کیفیت هوای پایتخت در نخستین هفته پاییز امسال، ۴ روز در شرایط ناسالم برای گروه‌های حساس بود و ۳ روز هم در شرایط قابل قبول. گفته می‌شود که از میان آلاینده‌ها ذرات کمتر از دو و نیم میکرون، سه روز و ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون هم در این بازه زمانی، یک روز هوای پایتخت را آلوده کردند. وضعیتی که به نظر می‌رسد که در سال‌های قبل نیز تکرار شده است به‌طور مثال تهران در مهر 99 تنها 21 روز هوای قابل قبول داشته و 9 روز هم هوا در وضعیت ناسالم برای گروه‌های حساس بوده است. تعداد روزهایی که در سال 98 و 97 کمتر شده است و حتی در اولین ماه پاییز 97، هوا دو روز هم پاک بوده است. سال‌های ابتدایی دهه نود اما شرایط به قدری متفاوت است و به نظر می‌رسد که در آن روزها کیفیت هوا نامطلوب‌تر از حال حاضر بوده و حتی روزهایی بوده که کیفیت هوا باوجود بارندگی در مهر، ناسالم برای همه گروه‌ها گزارش شده است.
داده‌ها نشان دهنده یک تناقض آماری است. تناقضی که به نظر می‌رسد ریشه در نحوه محاسبه کیفیت هوای تهران در سال‌های اخیر داشته است. در این رابطه با محسن روشنی، مدیر واحد پایش شرکت کنترل کیفیت هوای تهران گفت‌وگو کردیم. او می‌گوید در سال‌های اخیر، به دلیل انتشار آمار سخت‌گیری‌ها در استاندارد شدن کیفیت سوخت و خودروسازی بالاتر رفته است. او همچنین از منابع آلوده‌کننده هوای تهران در روزهای اخیر پرده‌برداری کرد.

آقای روشنی! به‌عنوان اولین پرسش چرا نخستین روزهای مهر امسال را با آلودگی آغاز کردیم؟
ببینید ماهی مثل مهر یا اواخر شهریور معمولا توام با گردوخاک می‌شود. اگر در واقع وضعیت بارندگی خوب نباشد، مانند امسال، گردوخاک بالا می‌رود، آلودگی طبیعی ناشی از آن در شهر زیاد می‌شود. یعنی کافیست یک مقدار سرعت باد بالا برود و از جایی که گردوخاک وجود دارد، بگذرد و گردوخاک را به سطح شهر بیاورد. به همین دلیل آلودگی امسال هم در روزهایی که شما اشاره می‌کنید، به دلیل همین موضوع بود.
همچنین ما یکسری آلاینده‌های گازی داریم و یکسری آلاینده که ذرات معلق هستند. ما دو جور ذرات معلق را اندازه‌گیری می‌کنیم، یکی ذرات معلق کوچکتر از ده میکرون و دیگری ذرات معلق کوچکتر از دو و نیم میکرون. معمولا ذرات کوچکتر از دو و نیم میکرون یا PM 2.5 انسان‌ساز است یعنی بیشترین منبع انتشار آن، از منابعی است که انسان استفاده می‌کند، مثل وسایل نقلیه و … . اما ذرات معلق کوچکتر از ده میکرون یا پی‌ام ده، بیشتر منبع طبیعی دارند، یعنی وقتی که نسبت پی‌ام ده بالاتر می‌رود نشان دهنده گرد‌وغبار است.
هوای تهران در ابتدای پاییز امسال بیشتر درگیر گردوغبار بود؟
بله ما در پاییز امسال هم در ابتدای مهر ماه این مساله را داشتیم. بنابراین در واقع بیشترین سهمی که روزهای آلوده را بالا برد، گردوغبار ناشی از خشکی هوا و آن هم ناشی از کاهش باران در امسال بوده است.
به‌طور کلی می‌توانیم بگوییم پاییز امسال آلوده‌تر از گذشته شروع شده، البته آمارها در سال‌های اخیر کمی متناقض به نظر می‌رسد؟
به هرحال ممکن است در بعضی سال‌ها بارندگی بوده باشد. اما به طور کلی اگر بخواهیم قیاس کنیم، در سال‌های اخیر اتفاقی که افتاد، سختگیرانه‌تر شدن استاندارد بعضی از آلاینده‌ها مانند پی‌ام دو و نیم بود. سختگیرانه‌تر شدن یعنی اینکه تعداد روزهای پاک را کم می‌کرد و به تعداد روزهای قابل قبول اضافه می‌کرد و تعداد روزهای ناسالم برای گروه‌های حساس را کم می‌کرد و به تعداد روزهای ناسالم اضافه می‌کرد.
یعنی چه سازوکاری برای این موضوع در شرکت شما به‌کار گرفته شده است؟
حد استاندارد ما برای محاسبه سخت‌گیرانه‌تر شده است. تعداد روزهای پاک را می‌کاهد و آن روز پاک با همان غلظت آلاینده جزو قابل قبول به حساب می‌آید. مثلا استانداردهای ما تعیین می‌کرد که اگر بخواهیم روز پاک داشته باشیم، آلاینده پی‌ام دو و نیم می‌بایستی 15.4 می‌بود اما اکنون برای اینکه بخواهیم روزی را پاک محاسبه کنیم، آلاینده پی‌ام دو نیم بایستی 12 باشد. قبلا اگر غلظت 24 ساعته پی‌ام دو نیم ما 13 می‌بود، شاخص کمتر از 50 می‌شد و روز پاک محسوب می‌شد.
اما اکنون همین غلظت 13 با شاخص جدید، کیفیت هوا را به وضعیت قابل‌قبول تبدیل می‌کند زیرا بالاتر از 12 است. همین اتفاق برای شرایط ناسالم برای گروه‌های حساس و ناسالم برای همه گروه‌ها نیز اتفاق افتاده است، یعنی از تعداد ناسالم برای گروه‌های حساس کمتر می‌شود و به تعداد روزهای ناسالم اضافه می‌شود. البته این افزایش غلظت آلاینده‌های که در پاییز امسال مشاهده شد برای این مساله نبود، علت این آلودگی را توضیح دادم. این موضوع سختگیرانه‌تر شدن پایش‌ها احتمالا در زمستان خودش را بیشتر نشان می‌دهد.
این سختگیرانه‌تر شدن پایش‌ها از چه سالی رخ داده است؟
از سال 99.
داده‌های شرکت کنترل کیفیت هوا در سال‌های ابتدایی دهه نود هم خبر از وضعیت ناسالم هوا می‌دهد. به طور مثال ما در سال 92 رکورد شکسته بودیم و حتی در مهر همان سال ما با هوای آلوده و ناسالم برای همه گروه‌ها روبه‌رو بودیم، آن زمان هم علت همین تغییر استانداردها و سختگیرانه‌تر شدن محاسبات بوده است یا پارامترهای هواشناسی در آن زمان بهتر بوده؟
ببینید در سالی مانند سال 97 وضعیت هوا بهتر بود، وضع ما از نظر بارش و باد خوب بود. اما این روند کلی را اگر بخواهیم محاسبه کنیم، فقط بحث ما پارامترهای هواشناسی نیست. برای پرسش شما باید کمی به عقب برگردیم. دهه هشتاد را در نظر بگیرید.
مثلا در سال 81، کیفیت هوا 163 روز کیفیت هوا بالاتر از حد مجاز بوده است به دلیل آلاینده مونواکسید کربن. در همین زمان هم 11 روز هم هوا آلوده بوده به دلیل غلظت ذرات کوچکتر از ده میکرون یا پی‌ام ده. آن زمان هنوز پی‌ام دو و نیم اندازه‌گیری نمی‌شد.
ملاحظه می‌کنید که آلاینده سی او بالاتر از حد مجاز بود. این آلاینده به مرور کم شد، مثلا در سال 86 این تعداد روز آلوده به دلیل مونواکسید کربن به 7 روز رسید و سال 89، 4 روز شد و از آن به بعد این عدد صفر شده است. الان هم صفر است. ما به دلیل مونواکسید کربن هیچ روز آلوده‌ای نداریم.
این چطور کنترل شده است؟
از ابتدای دهه هشتاد استاندارد در خودروسازی آمد و خودروهای شخصی، وانت و تاکسی، دارای کاتالیز شدند و از فرمت کاربراتوری به انژکتوری تبدیل شدند. آن زمان استاندارد یورو 2 بود و خیلی هم قابل ملاحظه نبود اما همین تبدیل استاندارد کیفیت هوای تهران را به شدت بهبود داد.
در صحبت‌هایتان گفتید، در سال‌های دهه هشتاد، پی‌ام دو و نیم محاسبه نمی‌شد، پس در پاسخ به پرسش قبلی می‌توان گفت، محاسبات و اندازه‌گیری‌ها سختگیرانه‌تر شده است. ببینید ما از اواسط سال 89، پی‌ام دو و نیم را اندازه‌گیری کردیم در همان زمان یعنی در سال 1390، 218 روز به علت آلاینده پی‌ام دو و نیم بالاتر از حد مجاز شدیم، این عدد مدام کمتر شد.
مثلا در سال 97، 44 بود به این دلیل که سال پربارشی هم بود. سال 98، 69 روز و سال 99 که استاندارد جدید شد، به لحاظ این آلاینده 87 روز بالاتر از حد مجاز بودیم. مشاهده می‌کنید که تعداد روزهای آلوده با ذرات معلق کوچکتر از دو و نیم میکرون در سال‌های اخیر نسبت به عدد 218 روز چه قدر کمتر شده.
این میان هم اتفاقاتی افتاده است، یکی از آن‌ها بهبود کیفیت سوخت بوده است. مورد دیگری که اتفاق افتاده است، بهبود استاندارد بوده است. یورو 4ها آمدند و خودروها با این استاندارد بودند. این موضوع باعث شده که روند روزهای آلوده به آلاینده پی‌ام دو نیم کاهشی باشد.
اینها را در کنار این بذارید که در سال‌های اخیر تعداد خودروها بیشتر شده و وسایل نقلیه دیگری مانند موتورسیکلت‌ها هم کم نشده است، این نشان می‌دهد که ارتقای استانداردها چه قدر می‌تواند مفید باشد اما این میان نکته‌ای مغفول مانده آن هم اینکه موتورسیکلت‌های بسیاری هنوز در سطح شهر داریم که هنوز کاربراتوری هستند و هیچ فیلتراسیونی روی آن‌ها وجود ندارد که بتواند آلودگی را دفع کند. درست است که در سال‌های اخیر موتورساز‌ها در حال ساخت موتورهای انژکتوری هستند اما هنوز تعداد زیادی موتورهای کاربراتوری وجود دارد مانند وسایل نقلیه گازوئیلی و خودروهایی مانند پیکان و وانت که می‌تواند آلاینده بسیاری تولید کنند. در واقع منظورم این است که اگر این وسایل هم از استاندارد روز بهره ببرند، قطعا کیفیت هوا بهتر می‌شود.
تقریبا یک سال است که شروع به محاسبه پی‌ام دو و نیم کردیم و از همان زمان تعداد روزهای آلوده بیشتر شد و البته بعد استاندارد‌ها پای کار آمدند و وضعیت به مرور بهتر شد، آیا هنوز هم آلاینده‌ای وجود دارد، -مقصودم در مقایسه با کشورهای دیگر است- که ما آن را محاسبه نکنیم و اگر دست به اندازه‌گیری بزنیم احتمالا غافلگیر شویم؟
آلاینده زیاد است و می‌تواند بالغ بر 100 آلاینده وجود داشته باشد اما این چیزهایی که اندازه‌گیری می‌شود براساس استانداردهای بین المللی است. آلاینده‌هایی که در سطح شهرهای کنونی جهان محاسبه می‌شود و بیشترین میزان آسیب را براساس مطالعات بهداشتی به بشر می‌رساند.
به همین دلیل هم روی این آلاینده‌ها حساسیت بیشتری وجود دارد و اندازه‌گیری می‌شود.
اما آلاینده‌هایی مانند ترکیبات آلی فرار هم هست که آن‌ها را هم درصددیم که کم کم اندازه‌گیری آن را شروع کنیم یا آلاینده‌ای مانند آزبست که شرکت ما آن را نمونه‌برداری می‌کند و گزارش می‌دهد. این‌ موارد آلاینده معیار هستند و همه دنیا آن‌ها را اندازه‌گیری می‌کنند.
موارد دیگر که اندازه‌گیری نمی‌شوند هم تاثیراتی دارند در وضعیت هوا؟!
ببینید هیچ‌کدام از آن‌ها به شدت و مشکل‌سازی آلاینده‌های فعلی نیست، یعنی این‌ها براساس استانداردهای جهانی است و گفته شده که این آلاینده‌ها حتما محاسبه شوند.
مهم‌ترین منشا و منبع پی‌ام دو و نیم که به نظر می‌رسد در فصل سرد هم بیش از قبل میزان آن بالا می‌رود، چیست؟ آیا وسایل نقلیه بحرانند؟
پی‌ام دو و نیم بیشترین عاملش انسان‌ساز است و در شهر تهران هم بیشترین درصد تولیدش هم مربوط به وسایل نقلیه هستند.
وسایل نقلیه دو نوع پی‌ام دو و نیم تولید می‌کنند، یک سری به دلیل احتراقی که دارند این می‌تواند با استفاده از فیلتر کم شود.
اساسا وقتی وسیله نقلیه در سطح شهر حرکت می‌کند به دلیل سایش‌های لاستیک با آسفالت و ترمز و هر سایشی که در حرکت ماشین ایجاد می‌شود، خودش ذرات معلق ریز تولید می‌کند.
در یک شبانه روز قبلی به نظر می‌رسد که غلظت ترکیبات گوگرد در هوای تهران هم بالا رفته است، این آیا نشانه‌ای برای آغاز مازوت‌سوزی در شهر تهران است؟
من نمی‌دانم که آیا مازوت است یا چیز دیگری اما معمولا وقتی دی اکسید گوگرد بالا می‌رود، سوخت‌هایی که دارای محتوای گوگرد بالایی هستند، استفاده می‌شود.
ما اکنون در سوخت‌مان استاندارد برای گوگرد 50 پی‌پی‌ام است، یعنی هم گازوئیل و هم بنزین در واقع نباید بیشتر از 50 پی پی‌ام باشند.
اما سال‌هایی داشتیم که در ابتدای دهه نود همین گازوئیلی که استفاده می‌شد بالاتر از 7 هزار پی پی‌ام گوگرد داشت که الان سوخت یورو 4 توزیع می‌شود که محتوای گوگرد آن زیر 50 است.
بعضی مواقع میزان سوخت کم می‌شود بعضی جاها از سوخت‌هایی که میزان گوگرد بالایی دارد استفاده می‌شود و معمولا هم منجر به افزایش دی‌اکسید‌گوگرد می‌شود.
اما من درباره شبانه‌روز گذشته اطلاع دقیقی ندارم این روندی است که در سال‌های قبل رخ می‌داد.