روایت‌های تاریخی نشان می‌دهد اسب کرد یا بهتر است بگوییم اسب زاگرسی از ۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح تا کنون در دامنه‌ٔ سلسله‌کوه‌های زاگرس وجود و حضور داشته است. گفته می‌شود کاسی‌ها نخستین مردمی بودند که در هزارهٔ دوم قبل‌ازمیلاد در زاگرس اقدام به پرورش اسب کرده‌اند. آنها به‌دلیل جنگ مداوم با همسایگان خود برای جنگیدن به اسب و سوارکار نیاز داشتند و به همین منظور به پرورش اسب و آموزش دادن سوارکاری به فرزندان خود می‌پرداختند. در دوره‌های بعد و در هزارۀ اول پیش‌ازمیلاد مسیح نیز پرورش اسب ادامه پیدا کرد. از دوران حکومت‌های مادها، هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان حکاکی‌ها و حجاری‌هایی از اسب‌ها به‌جای‌مانده که از اهمیت این حیوان در این دوران حکایت دارد. دشت‌های بیستون، ماهیدشت، چمچمال و کوهدشت در کرمانشاه و شمال لرستان محل پرورش اسب بوده‌اند. از دشت نسا به‌عنوان مهمترین مرکز پرورش اسب در زاگرس یاد شده است که اسب‌های پرورش‌‌یافتۀ آن اسب «نسایی» نامیده می‌شد و باور بر این است که باید آن را ریشۀ اسب‌های کرد امروزی دانست. اهمیت و تاریخچه این اسب بود که منجر شد پروندهٔ «آیین‌های سنتی اسب کرد» سال گذشته به ثبت ملی برسد و حالا مسئولان کرمانشاه پیگیری ثبت جهانی آن به‌صورت مشترک با عراق باشند.

 

جایگاه اسب کرد در زاگرس

اسب کرد، یکی از اصیل‌ترین نژادهای اسب ایرانی است که براساس نظر بسیاری از کارشناسان، اسب عرب در دو هزار سال گذشته از این نژاد تکثیر یافته. مسئول ثبت میراث ناملموس کرمانشاه با تأیید این موضوع توضیحات بیشتری دربارهٔ اسب کرد به «پیام ما» می‌دهد و می‌گوید: «بررسی مستندهای تاریخی و مکتوب‌ نشان می‌دهد ریشهٔ اسب کرد به قبل از دوران هخامنشیان و مادها برمی‌گردد، اما حضور این اسب در دورهٔ مادها پررنگ می‌شود. این اسب از قدیمی‌ترین نژادهای شناخته‌شده در منطقه است و برخی مستندها نشان می‌دهد اسب عرب که در جغرافیای مناطق عرب‌نشین ایران پرورش داده می‌شود، از اسب کرد تکثیر یافته است. به همین دلیل است که می‌توان گفت اسب کرد یکی از عناصر اصلی تاریخ ایران محسوب می‌شود.»

 

«عزیز مصطفایی» با اشاره به سنگ‌نگاره‌ موجود در معبدی در لیبی که مربوط به ۴۷۰ سال قبل از میلاد مسیح است، توضیح می‌دهد که نقش اسب روی این سنگ‌نگاره با توجه به ساختار و فرم به گونهٔ اسب «جاف» به‌عنوان زیرمجموعه اسب کرد نسبت داده می‌شود. به گفتهٔ او، تصویر شبدیز در طاق‌بستان هم با توجه به شکل بدنی یعنی سینه‌های ستبر، گردن کلفت و کشیده نبودن به اسب کرد نسبت داده شده است: «شبدیز اسب خسرو پرویز است؛ داستان جالبی دارد که می‌گویند موقعی که شبدیز می‌میرد، هیچ‌کس جرئت ندارد به خسروپرویز این خبر را بدهد. خنیاگر او آوازی سر می‌دهد که امروز ما به آن مور می‌گوییم؛ نوعی موسیقی و نوا که در منطقهٔ کرمانشاهان می‌خوانند و آن‌قدر سوزناک است که دل سنگ را آب می‌کند. خسروپرویز با شنیدن این ناله می‌پرسد مگر شبدیز مرده و این‌طور است که خبر مرگ اسب را به او می‌دهند.»

او با این روایت، به جایگاه اسب کرد در میان مردم منطقه می‌پردازد و توضیح می‌دهد که در مناطق کردنشین اسب جایگاه ویژه‌ای بین مردم دارد و خیلی بیشتر از یک جاندار در ادبیات شفاهی و ساختار اجتماعی ریشه یافته است: «از نگاه مردم‌شناسی، همان‌طور که جنوبی‌ها نخل را با واحد نفر می‌شمرند و درخت خرما را فرزند خود می‌پندارند، اهالی زاگرس هم اسب را عضو خانوادهٔ خود می‌دانند، پیشانی اسب را می‌بوسند و اعتقاد دارند اسب در هر خانه‌ای باشد، خیر و برکت به آن خانه می‌آید.»

 

اسب و آیین‌های ادامه‌دار

اسب کرد گرچه به این نام شهره شده، اما چه در مستندهای تاریخی و چه از نگاه مردم محدود به مناطق کردنشین نیست. اسب کرد در سراسر سرزمین کردستان در چهار کشور ایران، عراق، سوریه و ترکیه زیست می‌کند و گرچه کرمانشاه منشأ و محل اولیهٔ زیست آن به‌شمار می‌رود، ‌اما در ایلام، کردستان، لرستان، آذربایجان غربی و همدان نیز جمعیت قابل‌توجهی از اسب کرد وجود دارد. تا تیر ۱۴۰۱ جمعیت اسب نژاد کرد در کرمانشاه بین شش هزار تا هشت هزار رأس برآورد شده و گفته شده است که این رقم با احتساب اسب‌های پراکنده به حدود ۱۰ هزار رأس نیز می‌رسد. این پراکندگی موجب شده است از نگاه مسئول ثبت میراث ناملموس کرمانشاه اسب کرد در آیین‌های مشترک اهالی این خطه هم حضور پررنگی داشته باشد: «در عروسی‌های اهالی زاگرس به‌ویژه کرمانشاهان رسم است که عروس را با اسب جابه‌جا می‌کنند. همچنین کسی می‌تواند داماد شود که گذر از کودکی به بزرگی و بلوغ را با اسب‌سواری نشان دهد. داماد در محاصرهٔ اسب‌سواران خانوادهٔ عروس گرفتار می‌شود و باید خودش را نجات دهد و بعد از رهایی گویی مهر مهارت اسب‌سواری بر پیشانی‌اش خورده است که نشان از مرد شدن او دارد و می‌تواند به سراغ عروس برود.»

 

مصطفایی نقش اسب کرد را در عزا هم پررنگ می‌داند و می‌گوید:‌ «در عزا روی اسب کتل می‌بندند؛ روی اسب ماکتی طراحی می‌کنند و لباس‌های فرد در گذشته را از آن آویزان می‌کنند و مردم تعزیه و عزاداری‌شان را گرد اسب انجام می‌دهند و گویی اسب آن فرد در گذشته صاحب عزاست. زن‌های عشایری گیس‌هایشان را می‌برند و جلوی اسب می‌گذارند و گاهی گفته می‌شده که خرمن گیس جلوی اسب روی زمین افتاده که نشان از بزرگی فرد متوفی و تعزیهٔ برگزارشده برای اوست.»

 

آیین دیگری که اسب کرد حاضر است بازی‌ها و فنون رزمی است؛ در کرمانشاهان و درواقع همهٔ استان‌های زاگرسی یک نوع بازی برگزار می‌شود که طی آن سوارکاران در حین حرکت باید دستمال‌هایی را از روی زمین بردارند. همچنین سوارکاران مهارت دارند حین حرکت با اسب به پشت تیراندازی کنند. این پژوهشگر علاوه‌بر اشاره به این آیین‌ها به اسب حاضر در بازی چوگان هم اشاره می‌کند: «تنها اسب مخصوص بازی چوگان همین اسب کرد است، زیرا ساختاربندی‌اش طوری است که می‌تواند چرخش‌ و جهش خوبی داشته باشد.»

 

پروندهٔ جهانی برای اسب کرد

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی کرمانشاه همین چند روز پیش خبر داد که در سفر به اقلیم کردستان عراق پروندهٔ ثبت جهانی اسب کرد را پیگیری کرده است. «داریوش فرمانی» اعلام کرد که در این سفر دیداری با رئیس سازمان اسب کرد، در اقلیم کردستان عراق با موضوع پروندهٔ مشترک ثبت جهانی داشته است و قرار شد طرف عراقی رایزنی‌های لازم را با دولت مرکزی عراق و تکمیل پرونده انجام دهد.

 

مسئول ثبت میراث ناملموس کرمانشاه در این باره توضیح بیشتری می‌دهد و می‌گوید:‌ «سهمیهٔ هر کشور برای ثبت جهانی در هر سال محدود است و پرونده‌هایی که قرار است تا چند سال دیگر به یونسکو ارائه شوند، مشخص شده. به همین دلیل اگر ما می‌خواستیم برای ثبت جهانی پروندهٔ اسب کرد از سوی ایران اقدام کنیم حداقل باید ۱۰ سال صبر می‌کردیم. ازآنجایی‌که پرونده‌های مشترک بین کشورها به‌عنوان پرونده‌های بین‌المللی می‌توانند بدون نوبت ارائه شوند و همین‌طور به‌دلیل اینکه مستندهای تاریخی نشان داد اسب کرد بین عراق، ترکیه، سوریه و ایران مشترک است و حتی حوزهٔ نفوذ آن در کشورهای ارمنستان و آذربایجان هم دیده می‌شود، تصمیم گرفتیم آن را به‌صورت مشترک ارائه کنیم.»

 

آن‌طور که مصطفایی توضیح می‌دهد پروندهٔ اسب کرد به‌عنوان یک پروندهٔ مشترک با عراق ارائه خواهد شد، اما لازمهٔ آن، این است که عراق هم مانند ایران این پرونده را ثبت ملی کند: «طی سفر به عراق دو پروندهٔ محور اشکانی-ساسانی از آناهیتا تا ایوان مدائن و اسب کرد را پیگیری کردیم که ثبت ملی‌شان از سوی عراق انجام شود. در سفر اخیر آقای فرمانی هم مراحل نهایی ثبت ملی در عراق پیگیری شد و حتی ما اعلام آمادگی کردیم که مستندهای لازم را در اختیارشان قرار می‌دهیم. امیدوارم هر چه زودتر این پرونده در عراق نهایی شود و بعد بتوانیم آن را برای ثبت جهانی ارائه کنیم.»

او معتقد است اسب کرد خدمتش را به ایران انجام داده و به‌عنوان یک گونهٔ ایرانی در جای‌جای تاریخ حاضر و حتی در بسیاری از فتوحات تاریخ باستان یک عنصر اساسی بوده است و حالا نوبت ماست که حق این اسب را ادا کنیم.

 

**

اسب کرد در مقایسه با اسب عرب و ترکمن، جمع‌وجور و به‌دلیل پرورش در یک منطقهٔ کوهستانی خیلی مقاوم است و توان تحمل بیشتری از اسب‌های دیگر دارد، قانع است و با کمترین میزان علوفه بقایش تضمین می‌شود. مهمترین ویژگی ظاهری اسب نژاد کرد دم برافراشتهٔ اوست که در زمان حرکت آن را بالا نگاه می‌دارد. اسب کرد سری رو به بالا، پوزه‌ای دراز، صورتی آرام و اخم‌آلود با ستیغ گونه‌های بلند، عضلات سینۀ مشخص، گردن قوی و عضلانی، پاهایی کوتاه و مقاوم دارد. چشمان آن در زمان استراحت خوابیده و در زمان حرکت براق است. اسب کرد استقامت بالایی برای طی مسیرهای طولانی و نیز طی مسیر در کوهستان دارد. اسب کرد دارای سه گونۀ افشار، جاف و سنجابی است. گفته می‌شود هر اسب به‌طور میانگین بین چهار تا هفت نفر اشتغال ایجاد می‌کند و ازاین‌رو ثبت ملی و جهانی می‌تواند به رونق صنعت پرورش این گونه و اشتغالزایی، توسعهٔ جامعهٔ محلی و رونق اقتصادی در استان‌های زاگرس‌نشین هم بینجامد.