قرارداد ایران و چین، انتخابات ۱۴۰۰ و نژادپرست بودن حاجی‌فیروز در سنت نوروز، مهم‌ترین عناوینی بودند که از ابتدای سال جدید، ایرانیان در فضای مجازی درباره آن‌ها تولید محتوا کردند. حاجی‌فیروز نژادپرست اما با یک بخشنامه پای خود را به بحث‌های روزمره ایرانیان باز کرد. بخشنامه‌ای که از سوی محمدرضا جوادی‌یگانه، معاون اجتماعی شهرداری تهران صادر شده بود و در آن صراحتا عنوان شد که «به منظور پیشگیری از سو برداشت‌های احتمالی» و «شائبه نژادپرستی» چهره حاجی فیروز از این پس در رویدادهای شهرداری تهران دیگر سیاه نخواهد بود. استدلال جوادی یگانه به مذاق بسیاری از شهروندان تهرانی و حتی بسیاری از اعضای فعلی شهرداری تهران خوش نیامد. بسیاری اقدام او را در راستای از بین بردن آیین و مناسک نوروز دانستند و در مقابل گروهی دیگر آن را اقدامی جسورانه و پیشرو برای اصلاح سنت‌هایی با شائبه نژادپرستی و اصلاح چهره ایرانیان در جامعه جهانی، خطاب کردند. با این حال جوادی یگانه دیروز به صحن شورای شهر تهران آمد تا درباره برنامه‌های نوروز ۱۴۰۰ پایتخت به بهشت‌نشینان گزارش دهد. گزارشی که البته بازهم پای حاجی فیروز را به میان کشید و این‌بار مجال بیشتری برای اظهار نظر فراهم شد.به گزارش «پیام‌ما»، جوادی‌یگانه دیروز در صحن شورا علاوه بر ارائه توضیحات و گزارشی درباره رویداد تهران ۱۴۰۰ به جنجال‌ها و حواشی ماجرای فیروز اشاره کرد. معاون شهردار تهران گفت که صورت سیاه حاجی‌فیروز از ۲۰ اسفند با شروع کارناوال‌های نوروزی مورد انتقاد قرار گرفته بود: «این مساله چند بعد متفاوت دارد که در این بخشنامه به آن اشاره شد. یک بعد آن اساطیری است، بعد دوم هنری و بعد سوم موضوع تاریخی و بازگشت برده‌داری در ایران به ویژه در دوره قاجار است که تاکنون کمتر به آن اشاره شده است. بعد چهارم آن اجتماعی است و اینکه بخشی از مردم ایران که پوست تیره‌تری دارند از این موضوع {چهره سیاه حاجی‌فیروز}ناراحت و آن را توهین به خود تلقی می‌کنند. ما در برنامه خود کاری به حاجی‌فیروز شهر تهران نداریم اما آنچه که شهرداری تهران اجرا می‌کند و با پول مردم تهران اجرا می‌شود، نباید واجد توهین به بخشی از مردم ایران باشد.» تمسخر رنگ پوست و لباس و لهجه سایر اقوام دیگر شواهدی بودند که معاون جامعه شناس شهردار تهران برای توجیه بخشنامه خود از آن‌ها گواهی گرفت: «اصرار دارم که حاجی‌فیروز موضوع نژادپرستی است و باید بدانیم که رفتار مطلوبی نیست. می‌دانستیم که مورد انتقاد واقع می‌شویم و جالب است بسیاری می‌گویند اقدامی نمایشی بوده است. اما معتقدم یکی از مثبت‌ترین اقدامات است. باید تلاش کنیم که در تهران لباس و لهجه دیگران مسخره نشود، مهاجران مورد تمسخر واقع نشوند و آنچه که به ما باز می‌گردد و در سطح قانونی است را اجرا کردیم. ما تلنگری زدیم و حساسیت و حساس شدن به این موضوع توسط مدیریت شهری انجام شد.»
دوگانه ناموجود سیاه و سفید
اعضای شورا که از زمان صدور این بخشنامه کم و بیش اعتراضات خود به آن را در فضای مجازی‌شان منتشر کرده بودند، اینبار در صحن علنی با استدلال‌های جوادی‌یگانه مخالفت کردند. علی اعطا، سخنگوی شورای شهر تهران که اعتراضاتی هم به نحوه برگزاری رویداد تهران ۱۴۰۰ داشت، بخشنامه شهرداری درباره حاجی‌فیروز را برمبنای چند فرضیه دانست و اقدام شهرداری را رسمیت بخشیدن به دوگانه ناموجود سفید و سیاه: «دوگانه نژاد سفید و سیاه در تاریخ فرهنگی ایران دارای موضوعیت نبوده است.
از دوگانه‌های مختلفی که بعضا موجب تبعیض شده است همچون دوگانه‌های اجتماعی، جنسیتی و حتی دوگانه‌های مبتنی بر شکاف شمال و جنوب می‌توان صحبت کرد اما دوگانه نژاد سیاه – نژاد سفید در تاریخ ایران مسبوق به سابقه نبوده است اما وقتی که شهرداری به طور مشخص چنین بخشنامه‌ای صادر می‌کند عملاً به این دوگانه ناموجود رسمیت می‌بخشد. اینکه یک پژوهشگری فرضیه‌ای را مطرح کرده باشد و در پی آن شهرداری بر مبنای آن بخشنامه صادر کند و یک امر دایر فرهنگی را متوقف کند، معقول نیست. برخی از دوستان شهرداری استدلال می‌کردند که ما وارد بحث عامه نشدیم و این بخشنامه مربوط به فعالیت‌های است که صرفاً شهرداری انجام می‌داد اما به نظر من این استدلال پذیرفتنی نیست.»
بخشنامه شهرداری، اصلاح شود
«اساسا گسلی به نام رنگین پوستی و سفید پوستی و سیاه پوستی در ایران وجود ندارد.» حسن رسولی، خزانه‌دار شورای شهر تهران فرد دیگری بود که در واکنش به گزارش تهران ۱۴۰۰ و نژادپرستانه بودن چهره حاجی‌فیروز از شهرداری خواست تا بخشنامه‌ و تصمیمش را اصلاح کند، او معتقد است که تبعیض نژادی در جامعه ایران وجود ندارد: «معتقدم در جامعه ایران اساساً گسلی به نام سفید پوستی یا رنگین پوستی نداریم و این ورود شهرداری ورود صحیحی نبود. همچنین ورود به حوزه فرهنگی آن هم سیاست‌گذاری فرهنگی ارتباطی به شهرداری ندارد و به فرض اینکه داشته باشد، بخشنامه پذیر نیست. شهرداری در قالب یک بیانیه به آثار و پیامدهای این اقدام در حوزه نظری پایان دهند و آنچه در این حوزه انجام شده را اصلاح کنند.»
سنت‌ها خودشان را به روز می‌کنند
احمد مسجد‌جامعی، عضو کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر، در تمام روزهایی که درباره حاجی‌فیروز صحبت شده بود، سکوت کرده بود. او دیروز در جریان بررسی گزارش تهران ۱۴۰۰ گفت که با یک بخشنامه نمی‌توان سنت و عرف را تغییر داد: «سنت‌ها خودشان را نوسازی و روزآمد می‌کنند، مثلا همین هفت‌سین، سبزه یک زمانی گندم بوده، بعد عدس شده، بعد شبدر شده، سینی بوده، بعد بشقاب شده و بعد کوزه شده. یعنی می‌خواهم بگویم، اینها خودشان راه خودشان را پیدا می‌کنند. الان درباره ماهی هم همین است، طرفداران محیط زیست می‌گویند در سفره نباشد. اینها سنت‌هایی است که تجربه دارد و خودش را روزآمد می‌کند. همین هفت سین اگر روزآمد نبود، از بین می‌رفت. خودش را وصل می‌کند به سنت‌های مذهبی و محلی. من بحثم این است که این حوزه محل دخالت ما نیست. با بخشنامه نمی‌شود سنت و عرف را تغییر داد و بگوییم حاجی‌فیروز اینگونه رفتار کند. نه اینکه سنت عوض نمی‌شود اما باید طبیعت خاص خود را داشته باشد.»
نمی‌توانیم تبعیض نژادی را نبینیم
«درباره حاجی‌فیروز دو نکته مطرح است، یکی اینکه آیا موضوع حاجی‌فیروز مساله امروز تهران بوده و آیا ضرورت داشت به این موضوع ورود پیدا کنیم، یا نه؟ بدون بدون کار قبلی، آموزش و نشست قبلی.» زهرا نژاد‌بهرام، عضو هیات رئیسه شورای شهر تهران که از اقدامات شهرداری درباره رویداد تهران ۱۴۰۰ دفاع کرد، تغییر رنگ حاجی‌فیروز را اتفاقی مثبت برای تغییر چهره تهران در جامعه جهانی دانست. او گفت: «چون تهرانی شهری جهانی است و امروز از آخرین تکنولوژی‌ها استفاده می‌کند، نمی‌تواند موضوع تبعیض نژادی در جهان را نبیند، حتی اگر حاجی‌فیروز در تاریخ و گذشته ما وجود داشته باشد و نماد باشد، نمی‌توانیم از سیاه بودن حاجی‌فیروز چشم‌پوشی کنیم، آن هم در زمانی که به جامعه جهانی متصل می‌شویم.»
نژادپرستی بخشنامه پذیر نیست
دیگر مخالف چهره نژادپرستی حاجی‌فیروز، محمد جواد حق‌شناس بود، او که در روزهای اخیر در فضای توییتر انتقادات تندی به جوادی‌یگانه داشت، بخشنامه معاون شهردار تهران را عامل سو‌استفاده رسانه‌های غربی خواند. او همچنین بار دیگر درخواست کرد که بخشنامه شهرداری تهران لغو شود: «متاسفانه موضوعی نابجا با بخشنامه آقای جوادی‌یگانه در کشور رخ داد. نژاد پرستی هیچ موضوعیتی در کشور ندارد و بخشنامه‌پذیر هم نبود و نیست. شاید شأن دانشگاهی آقای یگانه این نگاه را ایجاد کند که سیاه بودن چهره حاجی‌فیروز جنبه جامعه‌شناسی دارد اما نباید این مسئله مورد اشتباه یا پژوهش و دخیل با نگاه غرب قرار گیرد، چرا که شروع موضوعی است که در کشور وجود نداشته و متاسفانه موجب سو‌استفاده رسانه‌های خارجی شد.»
بخشنامه‌ای که مملکت را بهم ریخت
«یکی از دوستان بوشهری ما می‌گفت به والله تا روزی که این بخشنامه کذایی صادر نشده بود، نه من و نه هیچ‌کدام از همشهریانم به این موضوع فکر نکرده بودیم که حاجی‌فیروز به نوعی، به ما طعنه می‌زند.» حجت نظری، سخنگوی کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر هم که پس از گزارش معاونت اجتماعی، اقدامات این سازمان در نوروز ۱۴۰۰ را مردود دانست، صحبت خود را به حاجی‌فیروز کشاند و گفت: «به تعبیری باید گفت که آقای جوادی یگانه با این بخشنامه اساسا به این موضوع دامن زدند و فضایی را باز کرد که تا پیش از آن توجهی به آن نمی‌کرد. دوستی دیگر هم می‌گفت که من در دوران ابتدایی عینکی بودم، خیلی وقت‌ها در مدرسه عینک من را هم مسخره می‌کردند، آیا این دلیل می‌شد که آقای یگانه یا هر عزیز دیگری بخشنامه بدهد و عینک را هم در شهر ممنوع کند؟ این نمی‌شود که روی حساب حرف چهار کودک مدرسه‌ای فرضیه مطرح شود و بخشنامه‌ای داده شود و کل مملکت بهم بریزد، لذا خواهشمندم که در این شرایط دشوار، شهر را ملتهب‌تر نکنیم.»
اشتباه سیزده‌بدر، درباره حاجی‌فیروز هم تکرار شد
ناهید خداکرمی، رئیس کمیته سلامت شورای شهر تهران که از مبدعان رویداد تهران ۱۴۰۰ نیز بود، آخرین فردی بود که درباره حاجی‌فیروز صحبت کرد. صحبت‌هایی دوپهلو، نه چندان صریح که بیشتر خواستار جاری و ساری شدن شادی در خیابان‌ها تهران بود: «همان اشتباهی که سیزده بدر را روز طبیعت نامیدند درباره سیزده بدر هم تکرار شد. روز طبیعت می‌تواند یک روز دیگر و مناسبتی می‌شد، سیزده بدر اما سیزده‌بدر است، نه یک کلمه بیشتر و نه یک کلمه کمتر. اما من روی صحبتم با نهادهایی است که تصور می‌کنند اگر شادی در جامعه برقرار شود و برنامه فرهنگی که مردم دوست دارند در جامعه پیاده شود، خطرناک است، باید به این افراد گفت که از شادی و نشاط مردم نترسید، از خشم ترس و ناامید و سکوت مردم باید ترسید، بگذارید در شرایط پاندمی شادی مردم در فضای شهر ادامه پیدا کند.»
تحلیل‌های چندگانه
هرچند که قاطبه اعضای شورا در روز گزارش معاون شهردار به تصمیم تغییر رنگ چهره حاجی‌فیروز تاختند. اما در روزهای اخیر دیدگاه‌های متعددی درباره این تصمیم در فضای مجازی یا حتی رسانه‌ها از سوی صاحب نظران مطرح شد. در جدول زیر تعدادی از مهم‌ترین دیدگاه‌ها درباره این مساله آمده است، دیدگاه چهره‌هایی که پیشتر یا امروز درباره منشا حاجی فیروز نکاتی داشتند.