سدسازی؛ مرهم یا نمک پاشی روی زخم محیط زیست

اهداف سدسازی در کشور به دلیل درآمدزایی برای یکسری از افراد تحت تأثیر قرار گرفته است.

سدسازی یا بندسازی یکی از فعالیت‌های مهندسی برای ذخیره آب در کشور برای مرتفع کردن نیازهای کشاورزان و دامپروران در زمان‌هایی که بارش وجود ندارد، محسوب می‌شود، اما این مسئله هم‌چنان محل اختلاف نظر بین مسئولان وزارت نیرو و فعالان محیط‌زیستی و کارشناسان منابع‌طبیعی بوده است.

موضوع خشکسالی و کمبود بارش همواره یکی از تهدیدهای اصلی برای انسان‌ها از ابتدای خلقت بشر بوده، بنابراین ذخیره آب و استفاده بهینه از آن همواره یکی از مهم‌ترین دغدغه‌ها در طول دوران خشکسالی و ترسالی برای هر جامعه‌ای است. در ۱۰ سال گذشته خشکسالی‌های پی در پی در چهارمحال و بختیاری و سایر نقاط کشور موجب ایجاد بحث‌های بسیاری پیرامون سدسازی در کشور شد، عده‌ای از فعالان محیط‌زیستی در کشور معتقد بودند ساخت سدها با هزینه‌های گزاف تأثیری بر ذخیره آب در کشور ندارد، همچنین معتقد بودند این موضوع تأثیرات مخربی بر محیط‌زیست و حیات وحش در طبیعت دارد و ما نباید در مسیر طبیعی رودخانه‌ها دست ببریم؛ اما متولیان امر بر این باور بودند که سدسازی یکی از راه‌های مدیریت بحران در زمان خشکسالی و بارش‌های سیل‌آسا برای جلوگیری از وقوع سیلاب در حوضه‌های آبخیز است.

این مسئله هم‌چنان محل اختلاف نظر میان مسؤولان وزارت نیرو و فعالان محیط‌زیستی و کارشناسان منابع‌طبیعی است.

سدسازی یا بندسازی یکی از فعالیت‌های مهندسی برای ذخیره آب از زمان هخامنشیان در کشور برای مرتفع کردن نیازهای کشاورزان و دامپروران در زمان‌هایی که بارش وجود ندارد بشمار می‌رفت، این موضوع در شرایط جغرافیایی و تاریخی مناطق سهم بسزایی را به خود اختصاص می‌داد.

امروز تغییر الگوی بارش‌ها از برف به باران‌های سیل‌آسا ضرورت ایجاد سدها بیش‌تر از گذشته بر روی رودخانه‌های خروشانی از جمله کارون و دز احساس می‌شود، خسارات سیل فروردین‌ماه ۱۳۹۸ نیز گویای اهمیت این موضوع در کشور است که اگر سدهای بزرگ در کشور نبودند قطعا خسارات سیل به چند برابر در استان‌هایی مانند خوزستان افزایش پیدا می‌کرد، البته نباید تأثیرات بندهای خاکی و سنگی و ملاتی را در این مسئله نادیده گرفت. علی محمدی‌مقدم در گفت‌وگو با ایسنا با مقایسه تأثیرات سدهای بزرگ و سدهای خاکی در ذخیره آب، اظهار کرد: آبی که از بالا دست وارد مخزن سد شده باعث شستشو و فرسایش خاک می‌شود، هم‌چنین نگه داشتن این حجم از آب در پشت سد تأثیر مستقیمی بر اکوسیستم حوزه پایین دست رودخانه دارد.

مدیرکل منابع‌طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری ادامه داد: به دلیل قوانین خاص وزارت نیرو جوامع محلی اجازه بهره‌برداری از آب پشت سد را برای شرب و کشاورزی تا شعاع چند کیلومتری ندارند، همین مسئله موجب می‌شود تولید در اراضی کشاورزی پایین دست حوزه کم شود.

وی در ادامه با اشاره به مزایای آبخیزداری در کنترل روان آب‌ها و تغذیه سفره‌های زیرزمینی، توضیح داد: مهار روان آب‌ها از فرسایش خاک جلوگیری می‌کند، هم‌چنین تغذیه سفره‌های زیرزمینی می‌تواند به افزایش تولید و ایجاد اشتغال نیز کمک کند.

محمدی‌مقدم با بیان اینکه حجم زیادی از آب پشت سدهای بزرگ با افزایش دما در فصل  تابستان تبخیر می‌شود، افزود: اما آب پشت سدهای خاکی و بندهای سنگی ملاتی معمولا حدود دو هفته پس از بارندگی در داخل زمین نفوذ پیدا می‌کند.

مدیرکل منابع‌طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری با مقایسه هزینه ساخت سدهای بزرگ و اقدامات آبخیزداری، گفت: معمولا برای احداث سدهای بزرگ هزینه‌های گزافی صرف می‌شود، در صورتیکه که اقدامات آبخیزداری با یک هزینه اندک انجام می‌شود و در کوتاه مدت تأثیرات خود را بر معیشت جوامع محلی و حفظ اکوسیستم منطقه می‌گذارد.

وی خاطرنشان کرد: اختصاص اعتبار از صندوق ذخیره ملی به دستور مقام معظم رهبری گویای اهمیت مسئله آبخیزداری در کشور است.عضو هیأت علمی گروه منابع طبیعی دانشگاه شهرکرد ادامه داد: طبق تصمیمات مدیریت سدهای با ارتفاع بالای ۱۰ متر به وزارت نیرو  و سدهای با ارتفاع کمتر از ۱۰ متر به منابع‌طبیعی و آبخیزداری واگذار شد، این تقسیم‌بندی تعریف و هدف ساخت سدها که همان حفاظت از عرصه‌های منابع‌طبیعی بود را عوض کرد.

وی با بیان اینکه یکسری سد را مناسب و یکسری نامناسب می‌دانند، افزود: برای ساخت سدها بالغ بر ۱۰ هزار میلیاردتومان هزینه می‌شود، بنابراین ساخت سد برای یکسری از افراد به دلایل درآمدزایی مناسب است، همین مسئله موجب شد هدف سدسازی تحت تأثیر قرار بگیرد.

 عضو هیأت علمی دانشگاه شهرکرد با ابراز این عقیده که سدسازی از حالت علمی خود خارج شده است، افزود: سدسازی بر روی رودخانه‌های دز، کارون و کرخه به علت سیل‌زا بودن و تأثیر بر استان‌های پایین دست انجام شد، اما سدسازی بی‌رویه و انتقال آب موجب ایجاد چالش‌هایی برای چهارمحال و بختیاری شد.وی با اشاره به این‌که سدسازی به نوعی دستکاری در طبیعت است، خاطرنشان کرد: دمای هوا در فصول زمستان و تابستان به دلیل احداث سدها تغییر چندانی نمی‌کند، هم‌چنین  بخارهای آب دریاچه موجب ایجاد ریز اقلیم نیز می‌شود. پژوهش با بیان اینکه چهارمحال و بختیاری دچار خشکسالی شدید است، تأکید کرد: انتقال آب از استانی که دچار خشکسالی شدید است همانند این است که بیمار بدحال را تحت عمل جراحی قرار دهیم، این استان حتی در تأمین نیاز آب مصرفی مردمان خود نیز دچار مشکل است.

عضو هیأت علمی دانشگاه شهرکرد در ادامه با اشاره به مطالعات علمی صورت گرفته بر روی تعدادی از سدها در کشور، گفت: طبق بررسی‌های صورت گرفته احداث سد موجب کاهش کربن خاک و افزایش گازهای گلخانه‌ای می‌شود، هم‌چنین تأثیرات منفی بسیاری بر روی آب‌های زیر زمینی می‌گذارد.

وی با بیان این‌که پس از بررسی تأثیرات منفی سدسازی، تعداد زیادی از سدها در آمریکا تخریب شد، خاطرنشان کرد: تبخیر آبی که از دریاچه سدها صورت می‌گیرد بیش از آبی است که در  آن ذخیره می‌شود، در سال‌های اخیر اقداماتی در راستای جلوگیری از تبخیر آب در دریاچه سدها صورت گرفت اما مؤثر واقع نشد.