تردید در کارآیی سامانه‌های آبیاری

آبیاری تحت فشار با افزایش تعرق و کاهش تنش‌‌های رطوبتی آب توانسته به عملکرد بیشتر نائل آید نه با مصرف آب کم‌تر

بررسی برنامه های گذشته نشان می دهد که توسعه سامانه های آبیاری تحت فشار از مهم ترین اقداماتی است که برای جبران بیلان آبی منفی، مقابله با خشکسالی، احیای تالاب ها، افزایش بهره وری و غیره در دستور کار دولت بوده است. این امر در قانون برنامه توسعه ششم (ماده (۳۵) بند «ب» نیز مجددا مورد تأکید قرار گرفته است. اما مراجع معتبر ملی و جهانی، نسبت به کار کرد این سامانه ها تردید جدی دارند که، حتی در صورت رعایت نکردن ملزومات آن، مشابه هر فناوری دیگر، می تواند آثاری عکسی مانند افزایش مصرف آب و تخریب محیط زیست را به دنبال داشته باشد.

متأسفانه بیشترین دلیل برای این سرمایه گذاری در کشور، تأکید بر کاهش مصرف آب است. جمع بندی نشست کارشناسان داخلی در مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی و مرکز مطالعات راهبردی ریاست جمهوری (۱۳۹۵)، گزارش فائو با عنوان «آیا فناوری پیشرفته آبیاری باعث صرفه جویی می شود؟» (۲۰۱۷) و نشریه معتبر علوم با عنوان افزایش راندمان آبیاری به ندرت موجب صرفه جویی آب می شود» (۲۰۱۸) ، تأکید دارند که اصولا این سیستم‌ها ذاتا ظرفیتی را برای کاهش مصرف آب ندارد. در نهایت بنا به تجربیاتی از مدرن سازی شبکه های آبیاری جهانی، کارکرد این سامانه ها باید در بستری چندبعدی و از ابعاد مختلفی مانند انرژی، نیروی کار، آب، اقتصاد تولید و محیط زیست بررسی شود.

مشکل عمومی که در برنامه های مدیریت آب و کشاورزی رخ می دهد، وجود نداشتن نگاه همبسته به آنها در مقیاس حوضه آبریز، عدم ملاحظه آثار متقابل آنها بر هم و در نهایت نوع رفتار بهره برداران در پاسخ به آنهاست. ملاحظه شده است که در مواردی، این سامانه ها در نهایت بر تغذیه سفره های آب زیرزمینی و جریان زیست محیطی اثر منفی دارند. این در شرایطی است که هدف اصلی مجلس شورای اسلامی و دولت از حمایت از این سامانه ها احیای سفره های آب زیرزمینی بوده است.

هم اکنون در بسیاری از دشت های کشور به دلایل مختلف نوعی کم آبیاری خواسته و یا ناخواسته به انجام می رسد. برخی از اقدامات مانند تغییر الگوی کشت می تواند موجب صرفه جویی قابل ملاحظه ای شود؛ اما به دلیل نبود نهاد و ابزار لازم در کنترل تخصیص (مانند نبود نظام‌های بهره برداری قوی، کنتورهای هوشمند و غیره)، بخش عمده ای از آب صرفه جویی شده (خواسته و یا ناخواسته)، صرف جبران کم آبیاری ها شده و در نهایت انتظارات مورد نظر به خصوص برای تأمین حقابه تالاب‌ها که معمولا در انتهای حوضه‌های آبریز قرار دارند، عملیاتی نمی‌شود.

برغم برخی تصورات پیرامون افزایش بهره‌وری آب به دلیل توسعه این سامانه‌ها گزارش‌های معتبر علمی حکایت دارد که آبیاری تحت فشار با افزایش تعرق و کاهش تنش‌‌های رطوبتی آب توانسته به عملکرد بیشتر نائل آید نه با مصرف آب کم‌تر.

نظامنامه سنتی محاسبه بیلان آب کشور و مصرف بخش کشاورزی در ابهام است و حتی ارقام اعلام شده، بر اساس واقعیت های علمی قابل دفاع نیست. از طرفی برخی دستگاه‌های متولی نیز پذیرای این موضوع نیستند. از ضعف‌های این نظام‌نامه عدم امکان تمایز بین «برداشت» و «مصرف» است. به عنوان مثال. آنچه از منابع آب زیرزمینی برداشت می شود. الزاما «مصرف» نیست، زیرا بخشی از آن مجددا در قالب آب برگشتی، به منابع آب سطحی و زیرزمینی باز می‌گردد که می تواند کارکردهای مثبت یا منفی خود را داشته باشد. نتیجه عدم تمایز مذکور موجب برآورد غیر واقعی راندمان مزرعه و حوضه، بهره وری آب کشاورزی عدم حصول نتایج مورد انتظار از طرح ملی تعادل بخشی سفره های آب زیرزمینی می شود.

با توجه به تجربه چند دهه‌ اخیر کشور در تحقق نیافتن اهداف حفاظت از منابع آبی و کارایی نداشتن راه حل‌ها از جمله توسعه سامانهای آبیاری تحت فشار، محور های زیر برای حمایت، قوه مقننه (از جمله در قانون بودجه سال ۱۳۹۸) از حفظ منابع آبی و پایداری سرزمین مورد تاکید است.

تدوین قانون سامانه ملی حسابداری آب کشور 

لازم است بیلان آبی کشور با رویکرد نظری جدید، استقرار حسابداری ملی آب کشور را در دستور کار قرار دهد. به این منظور بستر لازم سازمانی، نرم افزاری و سخت افزاری مهیا و در اسرع وقت عملیاتی شود. ساختار چنین سامانه هایی فراتر از ظرفیت یک وزارتخانه و مستلزم وجود بسترهای قانونی خاص خود است که در این خصوص مجلس شورای اسلامی نقش تعیین کننده‌ای را خواهد داشت. این سامانه باید بتواند، ظرفیت فناورهای جدید در سامانه‌های آبیاری تحت فشار را از منظر صرفه جویی واقعی نیز نشان دهد.

اصلاح نظام حکمرانی آب 

نظام تدبیر آب کشور برای پاسخگویی به بحران آب همسویی و هم افزایی بیشتری را طلب می کند. تقویت اهداف مشترک، تشریک مسئولیت و منافع از مهم ترین آنها است. همچنین، اجماع در جلوگیری از بارگذاری بیش از حد توان اکولوژیکی و ظرفیت حمل سرزمین از مهم ترین مراحلی است که قوه مقننه در حصول به آن بسیار تأثیرگذار است اصلاح نظام بهره‌برداری آب کشور در اولویت هرگونه سرمایه گذاری برای فناوری‌های جدید است