نقش تصویری زن در کتاب های آموزشی

میترا بدخشان
یکی از مسائل اجتماعی حائز اهمیت در دنیای معاصر، مسئله تبعیض جنسیتی بین زنان و مردان است. موضوعی که نهضت های گسترده ای را در طول سالیان اخیر به دنبال داشته است و نقشی به سزا در شکل گیری اندیشه تمدن معاصر انسانی ایفا کرده است. نتیجه چنین چالش هایی حضور پررنگ تر زنان در جوامع معاصر و نقش چشم گیر آن ها در فعالیت های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و … را رقم زده است. گرچه شاید شروع چنین اندیشه هایی را بتوانیم مدیون جوامع غربی بدانیم؛ اما آن قدر مسائل مهمی بوده اند که دامنه شان تا کشورهای دیگر در آسیا و خاورمیانه نیز برسد.
در ایران این روزها هم بیش از هر زمان دیگری می توانیم رشد اجتماعی زنان را در مراتب مختلف اجتماعی ببینیم. حضوری غیرقابل انکار که از مقام های مدیریتی و سیستم های اقتصادی تا مراتب سیاسی مثل زنانی که به مجلس راه پیدا می کنند قابل دیدن است. اما آیا این حضور و نقش اجتماعی مسئله اینست که جامعه به عنوان یک حقیقت پذیرفته باشد و ذهنیتی پذیرنده نسبت به آن را به کودکان خود نیز بیاموزد؟ برای رسیدن به پاسخ این سوال شاید بهترین مرجع برای بررسی مسئله کتاب های آموزشی باشد که کودکان ما برای یادگیری های اولیه باید آن ها را از نظر بگذارنند.
بررسی های صورت گرفته نشان می دهد که مجمع تصاویری که از زن ها در کتاب های درسی وجود دارد 37 % از 3115 تصویر مطالعه شده است. به این معنی که حدوداً از هر سه تصویر تنها در یکی از آن ها زنی حضور دارد. تصاویر مرتبط با زنان در این کتاب ها اغلب در انفعال و در حالت هایی دیده می شوند که حداقل اهمیت را در تصاویر داشته باشند و عموماً در پلان های عقب نیز نسبت به مردان ایستاده اند. در کتاب های درسی تلاش شده است تا دیدگاه عامیانه و مردسالارانه به شکلی غیرمحسوس حاکم باشد بار وجود شکاف عمیق و جهت دار معنایی میان حضور تصاویر زنانه و مردانه باید این را در نظر داشت که موضوع کتاب های درسی هم بر میزان حضور زنان و مردان تاثیرگذار است. مثلا در کتاب های زبان و تعلیمات دینی زنان حضوری پررنگ تر دارند.
در حالی که در کتاب آمادگی دفاعی و تاریخ حضور زنان به حداقل ممکن می رسد. مسئله دیگر حائز اهمیت در این راستا کاهش تصویر زنان در کتاب های درسی در سال های بالاتر است، یعنی حضور زنان در هر مقطع تحصیلی (دبستان، راهنمایی و دبیرستان) کمتر از قبل می شود. یکی از المان های مهم انفعال زنان در تصاویر کتاب های درسی را شاید بتوانیم در این موضوع جستجو کنیم که حضور تصویر زنان در این کتاب ها بیش از هر موقعیت دیگری در خانه و در حال نشسته یا ایستاده (بدون حرکت) دیده می شود.
تفکیک جنسیتی در این کتاب ها به گونه ای است که تنها در 18 % تصاویر زنان و مردان به صورت هم زمان حضور دارند و با در نظر گرفتن این که عمده حضور زنان در تصاویر در محیط خانه و فضایی خانوادگی است در می یابیم که در بسیاری از موارد نه تنها گریزی از این حضور نیست، بلکه باز هم انتشار ذهنیتی مرد محور را بازتاب می دهد.