مدرسه‌های قدیمی کرمان

مدرسه گنجعلی خان
پیام ما- در ضلع شرقی میدان گنجعلی خان کرمان است. این مدرسه مربوط به دوره صفوی می باشد و در تاریخ 29 آذر 1316 با شماره ثبت 297 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
گنجعلی خان از حکام مشهور زمان شاه عباس، از سال 1005 تا 1034 هجری قمری، بر کرمان فرمان روایی کرد و در زمان فرمانروایی بر کرمان آثار و ابنیه زیادی از خود بجای بگذاشت و در آبادی این منطقه کوشش های فراوانی نمود.
تنها کتیبه تاریخ دار مدرسه بر سردر آن سال 1007 را نشان می دهد. این سر در دارای مقرنس کاری های بسیار نفیس بوده که در حال حاظر قسمت کمی از آن بر جای مانده است. کاشیکاری نمای داخلی مدرسه که شامل کاشی معلقی و معرق می باشد نمونه های زیبایی از کاشیکاری دوره صفویه به شمار می رود. اهمیت این بنا نیز به لحاظ دارا بودن همین کاشی های دوران صفوی است. در صحن و سردر آن نمونه کاشی کاری با نقوش شاه عباسی باقی مانده است.
بانی مدرسه، زیک، حاکم کرمان در زمان شاه عباس اول صفوی بوده است. در کتیبه موجود، معمار مجموعه بناهای گنجعلی خان، استاد سلطان محمد معمار یزدی معرفی شده و کتیبه سردر مدرسه به خط علیرضا عباسی است. این مدرسه و دیگر آثار مجموعه گنجعلی خان، در هجوم آغا محمد خان قاجار، صدمات فراوانی دید و از کتابخانه مدرسه حدود 5000 جلد کتاب نفیس به غارت رفت.
تا پیش از سال 1351 شمسی، از این بنا به عنوان انبار و مغازه استفاده می شد که در نتیجه عدم نگهداری صحیح دچار تخریب و فرسودگی شدید گشته بود. خوشبختانه در دهه های اخیر بنای مدرسه توسط سازمان میراث فرهنگی مرمت و دانشکده هنر مورد نگهداری قرار گرفته است.
مدرسه معصومیه
این مدرسه قدیمی که از جمله پایگاه های معتبر علوم حوزوی است، در بازار معروف به حاج آقا علی در خیابان شریعتی کرمان واقع شده و قدمتی بیش از 320 سال دارد. بانی این مدرسه حاج محمد معصوم بن محمد بن قاسم کرمانی است که آن را به سال 1106 ه.ق بنا کرد. این مدرسه پس از مدتی، تعطیل شد و چندی به عنوان دارالمساکین مورد استفاده بود تا اینکه ایت الله صالحی کرمانی آن را باز پس گرفته و پس از بازسازی، دوباره به عنوان حوزه علمیه در آورد. مدرسه محمودیه در خیابان «پاری کوتین» واقع است. این مدرسه بزرگانی چون شهید باهنر، شهید ایرانمنش، برادران حجتی کرمانی، سید محمود دعایی و مشاهیر دیگری تحصیل کرده اند. ملاهادی سبزه واری، فیلسوف مشهور قرن سیزدهم، چندی به منظور درک محضر حاج سید جواد شیرازی به کرمان آمد و در این مدرسه به عنوان مستخدم و با نام «آقا هادی» اقامت گزید. مدرسه صالحیه کرمان در جوار مدرسه معصومیه قرار دارد و چون مدرسه معصومیه گنجایش طلاب جدید را نداشت، به همت آیت الله صالحی کرمانی، مدرسه جدید در سال 1352 ه.ش بنا شد. محل فعلی آن متصل به مدرسه معصومیه مقابل قیصریه طلافروشان کرمان است.
مدرسه محمودیه
حوزه علمیه محمودیه کرمان که در بافت قدیمی و بازار سنتی کرمان واقع شده، در حکومت صفویان و در زمان پادشاهی شاه تهماسب تاسیس گردیده است.
شخصیت های برجسته ای در کشور از این مدرسه علمیه فارغ التحصیل شده اند که سید صمصام الدین قوامی یکی از این افراد می باشد؛ وی از اساتید سطوح عالی و امام جمعه پردیسان قم است.
در این مدرسه همواره عده ای از طلاب در ادوار مختلف به تحصیل علوم دینی مشغول بودند. گاهی هم مکتب خانه هایی در آن تشکیل می شد و شاگردان مکتب خانه همگی پسر و سن آن ها ده تا هیجده سال بود. دروس قرآن، گلستان سعدی و جامع المقدمات در این مدرسه تدریس می شد. در سال 1313 ه.ش بنا به پیشنهاد اداره معارف کرمان و تصویب وزارت معارف، یک دبیرستان علوم دینی به نام «سعید» در این مدرسه تشکیل شد. افتتاح و شروع به کار مدرسه سعید در سال 1316 شمسی با حضور عباس سعید (ملاباشی) صورت گرفت.
این مدرسه در بازار اختیاری کرمان است.
مدرسه خاندان قلی بیگ
این مدرسه در بخش شرقی مسجد جامع قرار گرفته و از جمله مدارس قدیمی کرمان است که بیش از 250 سال سابقه تعلیم دارد. خاندان قلی بیگی از حاکمان عصر نادری بوده که در سفر دوم نادرشاه به کرمان (1160 ه.ق) و به دستور او به قتل رسید.
این مدرسه ابتدا با همت و پشتکار حاج عبدالله، ولد استاد شاه مراد سراج کرمانی پایه گذاری شد. ولی بانی مدرسه قبل از اتمام ساختمان مدرسه درگذشت. پس از چندی خاندان قلی بیگ، ولد دریا قلی بیگ افشار حاکم کرمان در عصر نادر شاه افشار، مدرسه را در سال 1139 ه.ق تکمیل نمود. به همین مناسبت این مدرسه به نام خاندان قلی بیگ نامگذاری شد.
این مدرسه از مدارس مهم علوم دینی بوده که در گذشته عده ای از طلاب علوم دینی با استفاده از جلسات درسی استادان فاضل در آن جا سرگرم تحصیل بودند.مدتی جلسات بحث و درس در این مدرسه تعطیل شده بود. ولی ظرف چند سال اخیر تعمیرات و تغییرات اساسی در آن صورت گرفته است.
گرایش به ترویج فرهنگ و اوقاف و ایجاد مراکز آموزشی و تلاش در آبادانی شهر از ویژگی های خاندان قلی بیگ بوده است و به نظر می رسد که وی غیر از این مدرسه مذکور، مدارس دیگری را نیز در شهر کرمان احداث نموده است. در این باره استاد باستانی پاریزی می نویسد:«خاندان قلی بیگ افشار چون طبعاً آزادی پرست بوده، دو مدرسه عالی به اسم دو پسر خود بنا نمود: یکی مدرسه کاظمیه و دیگر مدرسه حسینیه و املاک بسیاری را بر آن ها وقف نموده است.»
حمله افغان ها به سرکردگی محمود افغان به ایران در زمان شاه سلطان حسین، آخرین پادشاه صفوی علاوه بر تخریب و کشتار باعث ویرانی و مراکز فرهنگی نیز گردید. شهر کرمان جزو اولین شهرهایی بود که مورد حمله افغان ها واقع شد و از آن جایی که مدارس شهر بیش تر به تعلیم و ترویج عقاید شیعه می پرداختند، از اولین مکان هایی بودند که قوم غالب به دلیل اختلافات مذهبی به ویرانی و تعطیلی این گونه مراکز مبادرت می ورزید.
مدرسه ابراهیمیه
مدرسه ابراهیمیه از بناهای دوران حکومت ابراهیم‌خان ظهیرالدوله برادرزاده آقا محمد خان قاجار، پسرخوانده و داماد فتحعلی‌شاه است که از ۱۲۱۶ تا ۱۲۴۰ هجری قمری حاکم کرمان بوده است.
وی در دوران فرمانروایی طولانی‌ مدت خود در کرمان تلاش نمود تا از زخم‌هایی که عمویش بر دل ‌و جان مردم این دیار انداخته بود، بکاهد و لذا ضمن خویشتن‌داری با مردم، تلاش نمود تا با الهام از معماری دوران صفویه به بازسازی ویرانه‌های این شهر بپردازد که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌بایستی به ایجاد مجموعه بناهایی شامل بازار، حمام، آب‌انبار و مدرسه در مرکز شهر، در شمال بازار قدیم و جنب مجموعه گنجعلیخان اشاره نمود که امروزه تحت عنوان مجموعه ابراهیم‌خان با مساحت تقریبی ۴۵۰۰ مترمربع از ارزش تاریخی و گردشگری بالایی برخوردار است.
این مدرسه که به استناد کتیبه موجود، اثر استاد معمار اسماعیل قصاع است در سال 1230 هجری قمری به بهره‌برداری رسید، دارای بلندترین بادگیرهای کرمان به ارتفاع 16 متر می‌باشد و به غیر از برج ساعت یا ساعتخانه آن که در بالای سردر مدرسه قرار دارد و سال‌ها بعد در دوران سلطنت ناصرالدین‌شاه بنا شده، مابقی بنا در دوران زندگی ابراهیم‌خان ساخته‌شده است.
این بنا در دو طبقه و با مبلغ ده هزار تومان ساخته‌شده است. از نظر معماری، تزئینات، فضاسازی داخلی، ایوان‌ها، حجره‌ها و در نهایت تالار سخنرانی در نوع خود بی‌مانند است.
مدرسه منظور ترویج علوم و معارف شیعی بنا نهاده شده بود.
حاج محمد کریم‌خان، پسر ابراهیم‌خان پس از گرایش به فرقه شیخیه و نائل شدن به ریاست شاخه کرمان آن، با تغییر مفاد وقف نامه، نه ‌تنها تولیت موقوفات که حق نصب مدیران مدرسه را نیز به خود اختصاص داد و با در اختیار گرفتن منابع ارزشمند حاصل از موقوفات که سالانه مبلغی در حدود دو هزار تومان می‌شد، به ترویج فرقه شیخیه در کرمان همت گماشت.
این مدرسه پس از رویدادهای انقلاب مشروطه و در جریان تجددخواهی و تأسیس مدارس جدید، رونق و اعتبار اولیه خود را از دست داد تا اینکه در سال ۱۳۳۴ خورشیدی، احمد بهمنیار کرمانی در بخشی از محوطه آن، مدرسه چهار کلاسه‌ای به نام «تربیت» دایر نمود که بر مبنای ضوابط مدارس جدید فعالیت می‌کرد. این مدرسه پس از مدتی به «علمیه» و سپس به «سعادت» تغییر نام داد.
این کتابخانه با توجه به تغییر مسیر حرکت علمی و اعتقادی مدرسه، به‌تدریج به کانونی برای تجمیع کتب خاص در آمد به‌گونه‌ای که هم‌اکنون منابع فراوانی از فرقه شیخیه در این کتابخانه نگهداری می‌شود که البته دسترسی عموم به آن محدود گشته، ولیکن امکان پژوهش در میان منابع آن برای پژوهشگران علوم دینی مهیا می‌باشد.
مدرسه میرزا حسین وزیر
این مدرسه را میرزا حسین خان وزیر در سال 1352 ه.ق در تکیه ای به همین نام در کوچه حد فاصل شریعتی و محله خواجه خضر ایجاد نمود. در مورد موقعیت علمی این مدرسه و مدرسین آن در کتاب تاریخ چنین آمده است:«شیخ العلماء، آخوند ملا محمد جعفر، مجتهد عصر با ملازمان در یکی از حجرات محل مذکور که مفروشی و تمیز و اختصاص به حوزه درس داشت، تدریس می نمودند که از آن مکتب فضل و دانش، شاگردانی متبحر و فیلسوف و دانشمند از جمله فرزندان خود او و دو نفر دامادش و یک عده دانشمند دیگر پدیدار شدند. میرزا احمد خان وزیری مولف تاریخ و جغرافیای کرمان، معاصر با آخوند ملاجعفر و شاگرد همین مکتب بوده است. سید محمد رضا هاشمی( مدیر سابق روزنامه بیداری) اظهار می داشت:«آقا محمد خان، پس از تصرف کرمان، چند روزی در همین تکیه و مدرسه توقف کرد و مدارکی را که طایفه شماعی در هنگام قحطی به موجب آن ها املاکی را در قبال دادن مواد خوراکی به قیمت ارزان از مردم خریداری نموده بودند، جمع آوری کرد و سوخت و چشم هایی را که سپاهیانش از مردم کرمان، من جمله ساکنان محله خواجه خضر بیرون آورده بودند، پس از مشاهده، دستور داد که در همین تکیه و مدرسه دفن شود.
بعد از مدتی، تکیه میرزا حسین وزیر به مدرسه دولتی تبدیل شد و از سال 1307 شمسی، علی پولادی معروف به «آقا علی مدیر» ریاست این مدرسه را بر عهده گرفت. نام مدرسه نیز به دبستان «انوشیروان» عهده دار شد. سپس اسم مدرسه به 15 بهمن تغییر یافت. این مدرسه از سال 1380 شمسی دوباره به نام میرزا حسین وزیر تغییر یافت و هم اکنون دانش آموزان در آن مشغول به تحصیل هستند.