بررسی سازه و کارکرد «برج کبوتر»
کبوتر خان
شاهکار معماری ایرانی

شاید برای بسیاری از کرمانیان و رفسنجانی ها سوال باشد که روستایی که در 45 کیلومتری رفسنجان واقع شده و بستنی های بسیار خوشمزه ای هم در حاشیه آن فروخته می شود«کبوتر خوان» نام دارد یا«کبوتر خان»! در صورتی که هر کدام از این واژگان صحیح باشد، به چه معنایی به کار می رود.
ابتدا لازم است بدانیم که کبوترخان رفسنجان تنها روستای ایران نیست که به این نام خوانده می شود، بلکه دامغان نیز روستایی به همین نام دارد که خود می تواند مبین این نکته باشد که هر دو روستا به یک دلیل این گونه نامیده می شوند.
دهخدا در لغت نامه خود ذیل حرف«ک» در معنای کبوتر خان آورده است:
«کبوتر خان، برج کبوتر، برج کفتر، کفتر خان، کبوتر خانه که کبوتران در آن لانه سازند.»
دهخدا «خان» را «خانه یا بیت» معنا کرده است که با توجه به این معنی، قرار گرفتن این کلمه به عنوان پسوند کبوتر، همان معنی خانه کبوتر را می دهد که دهخدا نیز به آن اشاره کرده است.
حبیب الله متحدین در سایت کویرها و بیابان های ایران در معرفی کبوتر خان ها می نویسد:
«کبوترخانه‌ها یا کفترخانه‌ها، که بدان‌ها کبوترخان نیز اطلاق می‌شده، ساختمان‌هایی کهن هستند. که معمولاً به شکل استوانه ساخته می‌شده‌اند. کبوترخانه‌ها برای گردآوری کود کبوترها و دیگر پرندگان، جهت مصارف کشاورزی ساخته می‌شده‌است. کود کبوتر در گذشته استفاده‌های بسیاری در صنعت نیز داشته، از جمله صنعت دباغی در چرم سازی و ساخت باروت. از این رو شاه عباس صفوی مالیات نسبتا سنگینی بر کبوتر خانه‌ها بست.
از دیرباز، برای استفاده از گوشت و کود کبوتران، ساختن کبوترخان معمول بود. ساخت چنین بناهایی در حوالی اصفهان و یزد معمول بوده‌است. کبوترخانه‌های کوچک و بزرگ ایران به حسب اندازه میان هزار تا ۴۰ هزار کبوتر را در خود جای می‌دهند.
شاردن جهانگرد فرانسوی که در روزگار صفوی از ایران دیدن کرده‌است می‌نویسد:«به باور من ایران کشوری است که بهترین کبوترخانه‌های جهان در آنجا ساخته می‌شود… این کبوترخانه‌های عظیم، شش بار بزرگ‌تر از بزرگ‌ترین پرورشگاه‌های پرندگان ماست. پیرامون اصفهان بیش از ۳ هزار کبوترخانه شمرده‌اند.»(سایت کویرها و بیابان های ایران)
معماری کبوترخانه ها نیز از دیگر هنرنمایی های ایرانیان است.
«طراحی و عملکرد کبوترخانه‌ها بسیار جالب و عالمانه بوده به گونه‌ای که در جذب کبوتران و خلق زیستگاهی امن برای کبوتر، حیرت برانگیز بوده است. کبوترخانه‌ها مانند دژ نظامی در برابر همه دشمنان کبوتر که کم هم نیستند، مقاوم و نفوذ ناپذیر بوده است. ساختار معماری کبوترخانه به گونه‌ای بوده که نه تنها در برابر پرندگان شکارچی مانند قوش، جغد و کلاغ فکر و اندیشه شده، بلکه هرگز پرندگان مهاجم را نیز درون برج ها راهی نبوده است. زیرا نحوه ساخت این کبوترخانه به گونه‌ای بوده که امنیت همراه با آرامش و آسایش کبوتران را تأمین می کرده است.
یک کبوترخانه گاهی محل تجمع حدود ۲۵ هزار کبوتر می‌شد. آشیانه‌ها آنچنان زیبا و منظم با مدول های (حلقه ها)یک شکل و از مصالح کاهگل ساخته شده بود که در تابستان بسیار خنک و به گونه‌ای بوده است که باد در فضای آن جاری بوده و برعکس در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان بوده است. همه این تمهیدات منجر به خلق این شاهکارهای معماری یعنی کبوترخانه‌های ایرانی شده است. قطر سوراخ های ورودی کبوتران به داخل برج ها به اندازه‌ای ساخته شده است که تنها کبوتران می‌توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند.
ابن بطوطه مراکشی ظاهرا اولین سفرنامه نویسی بوده که درباره کبوترخانه ایرانی سخن گفته است. او در سفر طولانی خود در حدود پنج قرن قبل می‌گوید این کبوترخانه‌ها را بین راه قریه فیلان و اصفهان دیده است:«قیلان قریه بزرگی است که بر روی رودخانه عظیمی ساخته شده و در کنار آن مسجد زییایی وجود دارد. آن روز از وسط باغ ها و آب ها و روستاهای زیبا که برج های کبوتر زیادی داشت به مسیر خود ادامه دادیم و پسین روز به اصفهان رسیدیم.»
کبوترخانه های ایرانی مانند بسیاری از مظاهر هنری ایران ناشناخته مانده اند این در حالی است که این برج های زیبای کبوتران به عنوان زیرساخت تاسیسات کشاورزی در تمام سرای ایران از کناره های شرقی دریاچه ارومیه گرفته تا کویر یزد و میبد و برخی روستاهای نطنز و کاشان و از جنوب خراسان و طبس گرفته تا گوشه و کنار شهرها و آبادی های این سرزمین حضوری پیوسته داشته است.»
معماری زیبای کبوترخانه های ایرانی همراه با عملکرد اقتصادی آن یعنی کارخانه ساخت مرغوب ترین کود شناخته شده در جهان بر کسی پوشیده نیست. از علوم دیگر در ساخت برج های کبوتر همچون استفاده از دانش فیزیک با توجه به اصل تشدید به منظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعی حدود ۱۴ هزار تا ۲۵ هزار کبوتر در اثر برخاستن ناگهانی که ارتعاشات بسیار قوی را به دنبال دارد، عالمانه بهره برده شده است.
هندسه و ریاضیات به خاطر به حداکثر رساندن سطح در حجمی ثابت و بهره گیری از اصول زیباشناختی آن چشمگیر است. دانش جانورشناسی و روانشناسی جانوری از دیگر علومی است که در ایجاد تجهیزات دفاعی کبوترخانه و تمهیدات مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی برای مبارزه با دشمنان کبوتر اعمال می شده است.
معماری داخلی کبوترخانه ها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به سبب گستردگی و شکوه و هم به سبب تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملکرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی کرده است.
نوارهای گچی اطراف دیوار، تله مارگیر، گنبد کنگرهای و تاق بندی با گچ بری های خاص از دیگر ویژگی های برج کبوترخانه میبد است.
پیش از رواج کودهای شیمیایی کشاورزان مناطق کویری یزد و اصفهان از فضله پرندگان برای افزایش بهره وری خاک استفاده می کردند و برای این منظور بناهایی که کبوترخانه نامیده می شد، در اطراف آبادی ها می ساختند.
علاوه بر ابن بطوطه در قرن های بعد نیز سیاحان بسیاری راجع به برج های کبوترخانه اصفهان و یزد مطالب بسیاری نوشته اند.
کبوترخانه در گذشته در اقتصاد کشور نیز تاثیرگذار بوده اند به نحوی که غازان خان مغول در کنار سایر اقداماتی که برای احیای کشاورزی ایران انجام داد، فرمان هایی برای حفظ و بازسازی و نگهداری کبوتران و کبوترخانه ها صادر کرد.
متاسفانه عملکرد پرسود این بناهای با ارزش که در کار کشاورزی بنیادی حیاتی دارد، بر جامعه ما پنهان مانده است. این بناهای شگفت آور، کارخانه ساخت مرغوبترین کود شناخته شده جهان هستند.»(مهر)
در پایان، گفتنی است که در شهرهای گلپایگان، خمین، یزد، میبد، نطنز، کاشان، طبس و… نیز کبوترخانه هایی وجود داشته است. برخی از این بناها هنوز هم باقی هستند.