به مناسبت روز بزرگداشت خیام نیشابوری
مردمک چشم نگار
«علیجان غضنفری»
امروزه درهر کجای دنیا که سخن از حکمت، ریاضیات، ادبیات، شعر و نثر ایران به میان می آید، خیام یکی از صدر نشینان مجلس و محیط فضل و آداب و شمع اصحاب کمال است آن هم در حالی که تمامی آثار این گوینده رازگو و درد شناس را می توان در دفتر کوچکی گرد آورد. اما همین چند اثر مختصر که حکیم عمر خیام را از بزرگترین مفاخر ایران و مشاهیر جهان ساخته، دریای بی کران از علم و معرفت است که آغاز و انجامش ناپیداست و دانشمندان جهان آن قدر درباره این آثار تحقیق کرده و کتاب نوشته و گفت و شنود کرده اند که می شود از آن یک کتابخانه بزرگ فراهم آورد.
این دانشمند بزرگ امروز به مقامی رسیده که در حکمت شرق بعد از ابوعلی سینا، در ریاضیات، بزرگترین ریاضی دان قرون وسطی و در دنیای هنر شعر و ادب سر سلسله مشاهیر ایرانی در تمام جهان است. به قسمی که برخی اهل تحقیق به این عقیده رسیده اند که این همه توانایی و شگفتی در یک نفر جمع نمی آید و قائل به نظریه چند خیامی شده اند. اینان وقتی آثار ریاضی عجیب و شگفت انگیز خیام را می خوانند و نگاه خاص اهالی غرب را به این آثار می بینند تا جایی که اسم خیام در «ناسا»هم ثبت می شود.
و از آن طرفی آثار فلسفی وی را می بینند که با آن که بیش از دو رساله نیست، ولی همین دو رساله نشانگر مسائل بسیار بزرگی است. تعجبشان به شدت برانگیخته می شود.
تازه وقتی سراغ رباعیات این نابغه عجیب می روند، حیران می مانند که اینها دیگر چیست؟!
شهرت بی نظیر و پر اهمیت مقام علمی خیام از وقتی رو به فزونی گذاشت که رساله جبر و مقاله خیام به وسیله دانشمند فرانسوی «وپکه» به سال 1851 میلادی به فرانسه ترجمه و منتشر شد و مورد توجه ریاضی دانان جهان قرار گرفت. اما شهرت افکار فلسفی و رباعیات خیام در اروپا خیلی پیش تر و از اوایل قرن هفدهم میلادی آغاز شده است و اکنون هیچ زبان زنده ای در دنیا نیست که رباعیات خیام به آن ترجمه نشده باشد. اما شهرت خیام از زمانی به اوج رسیده که «فیتز جرالد» شاعر شهیر انگلیسی، رباعیات خیام را به شعر انگلیسی ترجمه کرد که شاهکار ترجمه های خیام است و تاکنون به طرزهای مختلف در ممالک انگلیسی زبان چاپ شده است. هم اکنون ترجمه های مختلفی به زبان های انگلیسی، فرانسوی، اردو، دانمارکی، لاتین و… از رباعیات خیام موجود است و بعضی از آن ها به خصوص چاپ های انگلستان و امریکای آن از حیث زیبایی خط و تصویر در شمار زیباترین کتاب های چاپی دنیاست و می توان گفت که آثار هیچکدام از شعرای ایران به کثرت خیام به زبان های مختلف ترجمه نشده و هنرمندان و نقاشان دنیا روی هیچ کتابی از آثار ایرانیان به قدر رباعیات خیام کار نکرده اند.
هیچ کس مدعی نیست که مضامین رباعیات خیام دستور عمل زندگانی است. اما روش خیام در بیان اندیشه ها و افکارش، روش مردان بزرگ و آزاده گیتی است و با آن که این سخنان از دیر باز مورد طعن و عظمت متعصبین بوده، پیوسته صفای آزادگی خیام و زیبایی هنری و عطمت معنوی رباعیات وی در مقامی بالاتر از گفت و شنودهای قرار داشته است.