جایگاه فرهنگ عامّه
در ادب فارسی

اگر به تعاریفی که تا کنون از فولکلور به دست آمده رجوع شود، مشاهده می گردد که بسیاری، فولکلور را همان «ادبیات عامّه» تعریف نموده اند، در حالی که این دو مقوله هایی جدا از یکدیگرند .
اگر ما مجموعه دانسته ها و اندوخته های ذهنی و فکری، رفتارها و آداب و رسوم عوام را به عنوان فولکلور تعریف کنیم، هنگامی که این دانسته ها و داشته های ذهنی و فکری بر روی کاغذ بیایند و مکتوب شوند، در حیطه قلمرو ادبیات عامه قرار می گیرند .
اما متأسفانه در ادب کهن فارسی آن قدر که به ادبیات رسمی و دیوانی (دبیری) اهمیت داده شده است، به ادب یا فرهنگ عامه بها نداده اند و کتب نظم و نثر فارسی سهم ناچیزی از صفحات خود را به ادبیات عامه اختصاص داده اند که به هیچ وجه تناسبی با کمیت و کیفیت آن ندارد. به طوری که نویسندگان ایرانی از به کار بردن کلمات عامیانه ابا داشته اند و بی پیرایه و بی آرایه نویسی را ضعف ادبیات و کار نویسندگی می دانسته اند.
دکتر پرویز ناتل خانلری در این زمینه می گوید:«تحقیق در لهجه های محلی و ثبت لغات و اصطلاحات هر ناحیه در ایران، هرگز رسم نبوده است. زبان عامه را قابل آن نمی شمرده اند که درباره اش بحث کنند و ادیبان در شأن خود نمی دیده اند که به این کار بپردازند»
در عین حال امروزه آثار اندکی در دسترس هستند که هر کدام به نوعی فرهنگ عامه کهن ایران را به تصویر کشیده اند، مانند: داراب نامه طوسی، ابو مسلم نامه سمک عیّار، سندباد نامه و… اما اغلب این آثار حاوی قسمتی از فولکلور(که همان اسطوره ها و افسانه باشند) هستند. همچنین کتبی که از دوره ساسانیان به جای مانده اند، وجود بعضی اعتقادات را در آن دوران به خوبی آشکار می کنند. از این دسته اند: ارداویراف نامه، شایست و ناشایست دین کرد. بُندَهِشْن و نیرنگستان پهلوی (که مانند کتاب های دعای معمولی است و تأثیر عجیب و قریب بعضی ادعیه را بیان می کند) در اغلب این کتب به اعتقاداتی برمی خوریم که بعضی تا امروز نیز رواج دارند. مانند:احترام به نان، تأثیر چشم زخم، آداب نوروز و هفت سین و…
کتب طنز و فُکاهه (مثل:جوامع الحکایات عوفی و لطایف الطوایفِ فخرالدین علی صفی و رساله دلگشای عبید زاکانی) و تذکره ها یا احوال نامه ها(مثل:تذکره دولتشاه سمرقندی و تذکره نصرآبادی که به شرح احوال شاعران طبقات مختلف اجتماع پرداخته اند) و سفرنامه ها (مثل:سفرنامه ناصرخسرو، تاریخ حزین و…) از منابع خوب فرهنگ عامّه در ادب فارسی از زمان شکل گیری حکومت های محلّی در ایران تا روزگار مشروطه به شمار می روند .
و نیز می توان به کتاب کُلثوم ننه اشاره کرد که در دوره صفویه توسط آقا جمال خوانساری نوشته شده است که از یک سو نقد خرافه های میان مردم است و از سوی دیگر نقد دستگاه آموزشی آن دوره.
در یک قرن اخیر و به خصوص پس از انقلاب مشروطه که باعث گردید رعایا و مردم نیز بتوانند وارد صحنه سیاست و تصمیم گیری حکومتی بشوند و آزادی نسبی مطبوعات در برخی ادوار، زبانِ ادبیات و سیاست به زبان روزمره نزدیک شده است. زبان فاخر درباری به کناری گذاشته شده است. از نمونه های خوب این دوره می توان به چرند و پرند علی اکبرخان دهخدا و سروده های نسیم شمال اشاره کرد. در همین ایام بود که صادق هدایت، جمالزاده و دهخدا سنّت شکنی کردند و با روی آوردن به ادبیات عامه، فصل جدیدی در ادبیات معاصر را پی ریختند. اگر چه پیش از آن ها نیز روزنامه های: نسیم شمال، بهلول، حشرات الأرض، شب نامه ها، شیدا، ملا نصر الدین، کشکول، بابا شَمَل، توفیق و به خصوص روزنامه فکاهی امید کما بیش قدم هایی در این راه برداشته بودند و علاقه مندانی مانند طالبوف، میرزاملکم خان، آخوندزاده و آقاخان کرمانی بودند که با نوشتن کتاب هایی هر چند معدود، پایه گذار کمرنگ ادبیات عامه درایران شده بودند. بعدها نویسندگانی همچون: بزرگ علوی، صادق چوبک، صمد بهرنگی، علی اشرف درویشیان و محمود دولت آبادی نیز توانستند با نوشتن داستان های عامیانه، قدم های بسیار مؤثری در جهت تکمیل ادبیات عامه کشورمان بردارند.