سخنی که درباره خیام می توان گفت

امروزه درهرکجای دنیا که سخن از حکمت، ریاضیات ، ادبیات،شعر و نثر ایران به میان آمد،خیام یکی از صدر نشینان مجلس و محیط فضل و آداب و شمع اصحاب کمال است آن هم در حالی که تمامی آثار این گوینده راز گو و درد شناس را می توان در دفتر کوچکی گرد آورد. اما همین چند اثر مختصر که حکیم عمرخیام را از بزرگترین مفاخر ایران و مشاهیر جهان ساخته،دریای بی کران از علم و معرفت است که آغاز و انجامش ناپیدا است و دانشمندان جهان آن قدر درباره این آثار تحقیق کرده و کتاب نوشته و گفت و شنود کرده اند که می شود از آن یک کتابخانه بزرگ فراهم آورد!
این دانشمند بزرگ امروز به مقامی رسیده که در حکمت شرق بعد از ابوعلی سینا،در ریاضیات، بزرگترین ریاضی دان قرون وسطی و در دنیا هنر شعر و ادب سر سلسله مشاهیر ایرانی در تمام جهانست . به قسمی که برخی اهل تحقیق به این عقیده رسیده اند که این همه توانایی و شگفتی در یک نفر جمع نمی آید و قائل به نظریه چند خیامی شده اند، اینان وقتی آثار ریاضی عجیب و شگفت انگیز خیام را می خوانند و نگاه خاص اهالی غرب را به این آثار می بینند تا جایی که اسم خیام د ر«ناسا»هم ثبت می شود
و از آن طرف آثار فلسفی وی را می بینند که با آن که بیش از دور ساله نیست،ولی همین دورساله نشانگر مسائل بسیار بزرگی است. تعجبشان به شدت برانگیخته می شود، تازه وقتی سراغ رباعیات این نابغه عجیب می روند،حیران می مانندکه اینها دیگر چیست؟!
تاریخ حیات خیام
با آن که از زمان زندگی خیام تا امروز مخصوصا در قرن اخیر بسیار بحث شده ،از خصوصیات زندگانی خیام اطلاعات مشروحی به مانرسیده است، زیرا مورخان و تذکره نویسان قدیم با ترس از تعصبات زمان که رباعیات این حکیم را مورد طعن و لعن قرار داده بودند در باره خیام به اختصارسخن گفته اند و تنها با اشاره ای به مراتب علمی و فضل و دانش وی از آن درگذشته اند.
نظامی عروضی صاحب جهار مقاله وی را منجم شمرده، ابوالحسن بیهقی صاحب(تاریخ بیهقی ) (با ابوالفضل بیهقی تاریخ نویس معتبر زمان غزنویان اشتباه نشود )
ولی را فیلسوف نامیده،عماد کاتب اصفهانی صاحب کتاب فریدۀ القصر او را یکی از شعرای خراسانی شمرده،نجم الدین رازی صاحب مرصاد العباد اورا یکی از فضلای سرگشته غافل و گم گشته عاطل دانسته،… و دیگران نیز درباره وی سخن را کوتاه کرده اند .معاصرین نیز که ماخذی جز این گونه آثار نمی یافته اند،روی سخن را به بحث در افکار و آثار وی معطوف داشته اند.
خلاصه معلومات حاصل آن است که :
نام و کنیه،لقب و نسب خیام،حکیم ابوالفتح غیاث الدین عمر بن ابراهیم خیام یا خیامی است .تاریخ تولد وی را از روی قرائن در حدود 407هجری می توان دانست.معلم سنین کودکی و جوانی وی امام موفق نیشابوری بوده و در این زمان بنا به روایتی مشهور که البته جای تردید هم دارد با خواجه نظام الملک و حسن صباح همشاگرد بوده اند .
به استناد قولی که گفتار خود حکیم موید آن است در حدود سال های 427و428از محضر درس شیخ الرئیس ابوعلی سینا استفاده می کرده و پس از آن که در کلیات معارف عصر خود مسلط شده و در حکمت و نجوم و ریاضیات مشهور خاص و عام گردیده،در سال 467به دستور سلطان جلال الدین ملکشاه سلجوقی و وزیر دانشمندش خواجه نظام الملک با همکار چندتن از دانشمندن زمان که همگی به استادی وی معترف بوده اند،به اصلاح و تعدیل تقویم فارسی مبادرت ورزیده و «تاریخ جلالی » را که به اتفاق عقیده دانشمندان علم نجوم شرق و غرب،درست ترین روش گاهشماری سال شمسی است، از روز دهم رمضان 471هجری بنیاد گذاشته است.در این زمان خیام سرآمد همه دانشمندان و حکما و منجمان عصر بوده است.در خلال زندگی خود از نیشابور به بلخ و هرات و اصفهان و حجاز سفرهایی کرده و درپایان عمری دراز که به تحقیق و تامل در معارف و اسرار هستی و نیستی به سر برده، در سال 517هجری در نیشابور وفات یافته و آرامگاه ابدی وی اکنون در جوار بقعه امامزاده محمد محروق در نزدیکی نیشابور مطاف اهل حالست.
آثار علمی و ادبی خیام
1)رساله جبر و مقابله به عربی که یکی از بزرگترین رساله های علمی مشرق زمین و موجب شهرت فراوان خیام نزد دانشمندان ریاضی دنیاست.این کتاب با ترجمه فارسی آن به وسیله دکتر غلامحسین مصاحب در تهران به چاپ رسیده
2)رساله کون و تکلیف به عربی
3)شرح مشکلات کتاب اقلیدس
4)رساله میزان الحکمه در تعیین مقدار طلاء و نقره در اجسام
5)رساله ضیاء العقلی در موضوع علم کلی
6)رساله د رصورت تضاد در جواب سه مساله از حکمت
7)رساله روضه القلوب در کلیات وجود
8)ترجمه خطبه ابن سینا توسط خیام از عربی به فارسی
9)رساله ای در درستی طریقه ریاضی دانان هندی در گرفتن جذر و کعب
10)مشکلات الحساب که مقدمه ای است بر شرح مشکلات کتاب اقلیدس
11)رساله طبیعیات منسوب به خیام
12)رساله ای درمیان زبیح ملکشاهی که منسوب به اوست
13رساله نظام الملک راجع به حکومت که نام آن در فهرست کتابخانه اقلیدی
14) رساله لوازمات الامکنه
15)اشعار عربی که 19بیت است
16)کتاب نوروز نامه در تاریخ و آداب جشن نوروز
17)رباعیات فارسی خیام که شهرت خیام را جهان گیر کرده
ترجمه خیام به زبانهای بیگانه :
شهرت بی نظیر و پر اهمیت مقام علمی خیام از موقعی رو به فزونی گذاشت که رساله جبر و مقاله خیام به وسیله دانشمند فرانسوی «وپکه» به سال 1851 میلادی به فرانسه ترجمه و منتشر شد و مورد توجه ریاضی دانان جهان قرار گرفت. اما شهرت افکار فلسفی و رباعیات خیام در اروپا خیلی پیش تر و از اوایل قرن هفدهم میلادی آغاز شده است و اکنون هیچ زبان زنده ای در دنیا نیست که رباعیات خیام به آن ترجمه نشده باشد اما شهرت خیام از زمانی به اوج رسیده که « فیتز جرالد» شاعر شهیر انگلیسی، رباعیات خیام را به شعر انگلیسی ترجمه کرد که شاهکار ترجمه های خیام است و تاکنون به طرزهای مختلف در ممالک انگلیسی زبان چاپ شده است.هم اکنون ترجمه های مختلفی به زبان های انگلیسی،فرانسوی،اردو،دانمارکی،لاتین و غیره از رباعیات خیام موجود است و بعضی از آن ها بخصوص چاپ های انگلستان و امریکای آن از حیث زیبایی خط و تصویر در شمار زیباترین کتابهای چاپی دنیاست و می توان گفت که آثار هیچکدام از شعرای ایران به کثرت خیام به زبان های مختلف ترجمه نشده و هنرمندان و نقاشان دنیا روی هیچ کتابی از آثار ایرانیان به قدر رباعیات خیام کار نکرده اند
فلسفه و افکار خیام
هیچ کس مدعی نیست که مضامین رباعیات خیام دستور عمل زندگانی است. اما روش خیام در بیان اندیشه ها و افکارش، روش مردان بزرگ و آزاده گیتی است و با آن که این سخنان از دیر باز مورد طعن و غضب متعصبین بوده،پیوسته صفای آزادگی خیام و زیبایی هنری و عطمت معنوی رباعیات وی در مقامی بالاتر از گفت و شنودهای کسان قرار داشته است .
شماره رباعیات خیام
معمولا رباعیاتی که به حکیم عمر خیام نسبت می دهند در چاپ های بازاری متفاوت است و گاه تا هزار هم می رسد ولی به استناد تحقیقاتی که طبق اصول علمی و روش صحیح سبک شناسی به عمل آمده مسلم است که شماره رباعیات اصیل خیام که به دست ما رسیده از 178رباعی تجاوز نمی کند و بیش از آن هر چه در نسخه های چاپی نامعتبر دیده می شود از گویندگان دیگر است که برخی از آنها از آثار شعرای معروف و معلوم و بعضی دیگر رباعیاتی است که گوینده آنها مجهول است و بر آثر سهل انگاری یا جهالت و گاه سود جویی ناشران به رباعیات خیام اضاف شده است.
جهانی ستایند خیام را
که اندیشه ها ی کم و کاست گفت
پسندید هر چیز را در جهان
نترسید از هیچکس راست
دل عالمی را به شعری ببرد
چرا چون دلش هر چه می خواست گفت
«محمد هاشم میرزاافسر»