باغستان سنتی پر دار و درخت قزوین که یکی از منابع شگفت‌انگیز و قدیمی این شهر است، با خطر نابودی رو‌به‌روست. از مجموعه باغ‌های سنتی قزوین با بیش از 4هزار هکتار و 14هزار قطعه باغ که تا همین حدود نیم قرن پیش حلقه سبزی دور این شهر زده بودند، حداکثر 2 هزار و 200 هکتار باقی مانده است. این میراث ملی هزار ساله چندین سال اخیر با ساخت‌وسازها به بهانه‌ توسعه شهری در کنار خشکسالی و کم‌آبی تخریب شده است. با وجود اعتراضات و واکنش‌های دوستداران محیط زیست به این روند که به نظر می‌رسد عادت زمین‌خواران شده، باغستان هنوز هم به بهانه‌‌های مختلف قربانی دست‌درازی‌های سودجویان و رانت‌خواران می‌شود.

 

مجموعه باغ سنتی قزوین که محل کشت پسته و بادام و انواع محصولات کشاورزان سنتی و باغداران نیز است، از شرق تا جنوب و غرب استان را در آغوش گرفته. این سرمایه محیط زیستی از هزاران سال پیش استان قزوین را از شر سیل و حوادث محیط زیستی نجات داده و منبع درآمد مردم این شهر بوده است. اما حالا بیش از 10 سال است که فعالان محیط زیست و جسته و گریخته مسئولان، نگران خشک شدن و از دست رفتن آن هستند. یک دهه پیش بخش شرقی باغستان به دلیل ساخت و سازهای شهری، تقریبا رو به زوال گذاشت.

پس از آن هم با ادامه یافتن سایر پروژه‌های شهری زیر نظر شهردای قزوین، بیم آن می‌رود که چیزی از این باغستان باقی نماند. این درحالی است که ویژگی‌ها خاص اقتصادی، فرهنگی و محیط زیستی این باغ، آن را در سال 1393 به ثبت ملی رساند. اما حالا که در مسیر ثبت جهانی قرار دارد؛ همزمان با خطر نابودی به بهانه توسعه شهری دست و پنجه نرم می‌کند.
باغی که مدافع شهر شد
باغستان، این کمربند سبز استان قزوین اهمیت به‌سزایی در تنظیم آب و هوای این شهر و تثبیت خاک آن دارد. حجم انبوه درختان این منطقه نقش کلیدی در کاهش دمای هوا و کنترل آلاینده‌های شهرک‌های صنعتی اطراف قزوین بازی می‌کند. شیوه خاص تامین آب و آبیاری مبنی بر آبیاری غرقابی باغستان با استفاده از سیلاب‌های فصلی، ضمن تولید محصولات باغی متنوع، پایه مهمی در تغذیه آبخوان به حساب می‌آید. به طور مثال شکل خاص این باغستان در سیل سال 1398 در حکم دیوار دفاعی شهر قزوین ظاهر شد.

حجم زیاد آب سیلاب آن سال را درون خود جذب کرد و شهر را از خطر سیل رهانید. بنا بر محاسبات انجمن توسعه حیات شهر، ارزش اقتصادی آبی که باغستان به آبخوان می‌دهد، سالانه 110 میلیارد تومان است که در هزینه سرمایه‌گذاری برای ایجاد تأسیساتی برای ذخیره‌سازی این میزان آب نزدیک به هزار میلیارد تومان می‌شود.

مسئولان چرا نمی‌اندیشند که از چه روست که باغستان دور از دسترس جاده‌ها، اقتصادی است؛ اما در حاشیه جاده‌ها اقتصادی نیست؟

یک باغ و هزار فایده
ویژگی خاص و تاریخی این باغستان آن است که درختانش طی سال‌ها با شکیبایی و همت کشاورزان و باغداران، دست‌کاشت شده‌اند. همچنین با وجود هوای منطقه و میزان آب محدود در دسترس برای آبیاری، فقط دو بار در سال آبیاری شده‌اند. با این حال باغداران این منطقه توانسته‌اند درختان مثمر ثمری به عمل بیاورند که سالانه بار زیادی از درآمد خانوارها را به دوش می‌کشد و منبع درآمد قابل توجهی برای شهروندان به حساب می‌آید. به‌علاوه تمام سطوح خاک باغستان از بهترین خاک‌های دشت قزوین است که محصول قرن‌ها نگهداری و آبیاری با سیلاب‌های کنترل شده فصلی است. محصولات عمده باغستان هم پسته، بادام و انگور و در درجه بعد زردآلو و گردو است.

به استناد از گزارش سه سال پیش مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری، در مجموعه باغستان تا آن زمان 111هکتار باغ پسته وجود داشت. اگر درآمد هر هکتار باغ فعال را سالانه 110میلیون تومان محاسبه کنیم، 110میلیارد تومان درآمد سالانه باغستان سنتی فقط از تولید پسته خواهد بود. این ارقام به تنهایی نشان می‌دهد که اگر حقابه باغستان تأمین شود و رانت جویان فکر تغییر کاربری باغستان را ترویج نکنند، باغستان کاملاً سودآور است. بررسی‌های اقتصادی نشان می‌دهد در شرایط حاضر میزان سوددهی باغات در درجه اول به میزان آب بستگی دارد. به علاوه باغستان، ذخیرگاه ژن درختان و ژرم پلاسم گیاهی و نمونه کشاورزی پایدار بر اساس بهره‌برداری متعادل از طبیعت بدون مصرف کودهای شیمیایی است. این باغ‌ها با ایجاد منظره‌ای زیبا اطراف شهر قزوین، سلامت روانی و بهداشتی شهروندان را تامین می‌کند. ویژگی‌های خاص باغستان در نهایت می‌تواند منجر به جذب گردشگر داخلی و خارجی، برای توسعه پایدار اقتصاد شهری شود.
باغستان در مهلکه توسعه شهری
با این همه فایده اما دست زمین‌خواران رانتی به بهانه توسعه شهری و تسهیل مسیر رفت و آمد خودروسواران، از این باغ پربار کوتاه نبوده است. سازمان باغستان‌های قزوین زیرنظر شهرداری این شهر، روند تخریب باغستان را از 50 سال گذشته به این طرف مرهون علل داخلی و خارجی زیادی دانسته است. از جمله توسعه شهری، دگرگونی وضع اقتصاد، نبود متولی خاص، مسائل امنیتی و موضوع خرد شدن باغ بین ورثه باغداران می‌داند. البته بهانه نبود صرفه اقتصادی و خروج سرمایه‌ها از صنعت به باغستان برخلاف نتایج بررسی‌ها و پژوهش‌های علمی انجام شده و فعالیت هزاران باغداری است که سالانه درختان مثمری به بار می‌آورند.

لابد این همان بهانه‌ای است که روزگاری به نقل از سازمان میراث فرهنگی به کسانی که هرگز نامشان فاش نشد، اجازه دادند که باغات را تفکیک کنند و تغییر کاربری دهند. این تازه همه ماجرا نیست. احداث کمربندی نسیم شمال به طول ۱۱ کیلومتر که از میان باغستان می‌گذرد و بنا بود تنها به صورت موقتی، محل عبور و مرور خودروهای اداره گاز در کنارگذر شهر باشد، با تبدیل شدن به یکی از شلوغ‌ترین مسیرهای ترافیکی آسیب جدی به این سرمایه طبیعی زد.

ویژگی خاص و تاریخی این باغستان آن است که درختانش طی سال‌ها با شکیبایی و همت کشاورزان و باغداران، دست‌کاشت شده‌اند. همچنین با وجود هوای منطقه و میزان آب محدود در دسترس برای آبیاری، فقط دو بار در سال آبیاری شده‌اند. با این حال باغداران این منطقه توانسته‌اند درختان مثمر ثمری به عمل بیاورند که سالانه بار زیادی از درآمد خانوارها را به دوش می‌کشد و منبع درآمد قابل توجهی برای شهروندان به حساب می‌آید

غارتگری بدون توقف
این همه برای متولیان شهری کافی نبود که دست به کار کندن و قلع و قمع شبانه درختان شدند. با عَلم کردن پروژه‌هایی مثل پل طبقاتی امام رضا، خرداد ماه سال جاری شبانه به باغستان ریختند و 200 راس درخت کهنسال پسته و بادام را در مسیر فاز دوم پروژه پل روگذر امام رضا، قطع کردند. اقدامی که واکنش‌ها و اعتراضات بسیاری را برانگیخت و از سوی مقامات قضایی ادامه روند آن متوقف شد. آن زمان علیرضا خزائلی، رئیس سازمان میراث فرهنگی با اشاره به مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی در باب ممنوعیت احداث مسیرهای شهری در عرصه باغستان، ادامه این فعالیت‌ها را متوقف شده اعلام کرد.

مصوبه‌ای که در بخش‌های جنوب و غرب و استفاده از معابر موجود و همچنین در سمت شرق در اتصال بین پل ابوترابی و پل امام رضا مشخصا سازندگان را ورود به عرصه منبع کرده بود. اما اقداماتی که به قربانی کردن شبانه درختان با بلدوزر و لودر انجامید، نشان داد که گوش سودجویان به مصوبه‌ها بدهکار نیست. حالا هم دوباره هفته گذشته خبری از سوی یکی از باغداران منتشر شد که نیمه‌شب شهریور ماه، به جان درختان باغستان سنتی قزوین افتادند. طبق شواهد یکی از باغداران، افراد ناشناسی با بیان اینکه مجوز دارند و از سوی شهرداری موظف به قطع درختان در مسیر پل شده‌اند؛ بیش از ۱۰۰ درخت کهن‌سال دیگر را بریدند.

صدای فعالان دلسوز محیط زیست را بشنوید
پس از این اتفاق، فعالان و انجمن‌های محیط زیستی به جنب و جوش افتادند و صدای اعتراضشان به این اقدامات سودجویانه و بی‌رحمانه بلند شد. انجمن توسعه حیات شهر هم بنا داشت در محل قطع درختان در مسیر پل، تجمع اعتراضی داشته باشد که استانداری اجازه برگزاری این تجمع را صادر نکرد. از این رو این انجمن بیانیه‌ای صادر کرده که در ادامه بخشی از آن را می‌خوانیم: «نمی‌توان به اقتصاد باغستان و معیشت باغدار اندیشید؛ ولی تأثیر برداشت‌های بی‌رویۀ رسمی و غیررسمی اشخاص و نهادهای دولتی را از حقابۀ باغستان نادیده گرفت. نمی‌توان اثر مستقیم و غیرمستقیم ساخت‌وساز در بستر رودخانه را در صدمۀ جدی به اقتصادی‌بودن باغستان و معیشت باغداران نادیده گرفت. از یکایک باغداران باغستان بپرسید: «چه کنیم که باغستان اقتصادی شود؟» به شما پاسخ خواهند داد: «اول از همه آب باغستان را به آن برسانید.»

چطور مدیران شهر و استان و نمایندگان مردم قزوین در مجلس و پارلمان محلی، مدام از این می‌گویند که باغدار، خود، باغ را تخریب می‌کند چون برایش اقتصادی نیست؛ اما از خود نمی‌پرسند که کدام تفکر و کدام تصمیم‌ها و کدام طرح‌های توسعه، باغستانی را که بیش از هزار سال اقتصادی بوده است، در عرض چندسال غیراقتصادی کرده است؟ چرا از خود سؤال نمی‌کنند: «چطور است که باغستان در جنوب شهر اقتصادی است؛ اما در شرق و غرب شهر اقتصادی نیست؟» چرا نمی‌اندیشند: «از چه روست که باغستان دور از دسترس جاده‌ها، اقتصادی است؛ اما در حاشیۀ جاده‌ها اقتصادی نیست؟» یا باید باور کنیم که همۀ این نکاتِ آشکار که باغداران و کنشگران بارها و بارها شرح داده‌اند، از نگاه مدیران دور مانده است (!) یا آنکه مدیران صادقانه اعتراف کنند که اولویتشان باغستان نیست، تنفس مردم نیست، هویت شهر نیست، زندگی باغدار نیست و… ؛ بلکه اولویتشان چیزهای دیگری است که نیازی به شرح آن برای مردم نمی‌بینند.»
فعلان محیط زیستی انجمن توسعه حیات شهر با تدوین پیشنهادی در این بیانیه امیدوارند که آنچه در نهایت اتفاق بیفتد، تدوین طرح جامعی برای حفاظت و احیا باغستان باشد تا بدین ترتیب بتوان بر این برهم‌ریختگی فائق آمد و نقش سازمان‌های مرتبط را ذیل نظام اجتماعی-سنتی باغستان که آزمون تاریخی خود را پس داده است، تعیین کند. چنین طرحی باید منابع باغستان را با انطباق بر ساختارهای نوین شهر به آن برگرداند تا بدین ترتیب نه‌تنها عرصه باغستان، بلکه حیات و پویایی آن در بخش‌های آسیب‌دیده ترمیم شود.