«محیط زیست» یکی از محورهای مهم حوزه دیپلماسی به شمار می‌رود و هر سال هم اهمیت آن بیش از پیش روشن می‌شود. از سال ۱۴۰۰ ضعف و انفعال شدید در این حوزه موجب شد تا برخی کشورها با مواضع غیرمرسوم دربارهٔ حقوق ایران اظهارنظر کنند. یک روز طالبان در ازای طلب حقابهٔ ایران از هیرمند، دبه‌های زرد انتحاری به دست گرفت و یک‌بار عراق ایران را به پیگیری مسئلهٔ «زاب کوچک» در دادگاه لاهه تهدید کرد. موضوع اما به این سطح محدود نماند و روسیه برای دوبار در یک سال گذشته تمامیت ارضی کشور ما را برای تحکیم روابطش با جهان عرب، زیر سؤال برد. آنچه در دوسال گذشته از انفعال دیپلماسی نصیب شهروندان ایران شده است، پهنه‌های مشترک آبی و رودخانه‌های مرزی بلاتکلیف است که یا حقابه‌شان تضییع شده و به تشدید وضعیت کانون‌های گرد و غبار خارج از کشور منجر شده است. به نظر می‌رسد برنامهٔ منطقه‌ای و مشترکی میان ایران و همسایگانش برای سازگاری با تغییراقلیم وجود ندارد. مهدی ذاکریان، استاد مدعو دانشکدهٔ حقوق دانشگاه پنسیلوانیا و عضو هیئت‌علمی دانشکدهٔ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، چالش اصلی را در «عقب‌ماندگی» سیاست خارجه کشور می‌داند. او بزرگترین چالش دستگاه دیپلماسی کشور را ضعف علمی و عملی و دور ماندن از فضای حقیقی نظام بین‌الملل به‌جای بسط واقعیت می‌داند که نه‌فقط در مورد آب و محیط زیست بلکه در سایر حوزه‌ها هم مشکل‌ساز شده است.

در امتداد مذاکرات ناکام ایران با طالبان و پس از سفر ملابرادر به ایران، درست در روزهایی که رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست، مشعوف از این دیدار بود، طالبان اعلام کرد که سد بخش‌آباد در حال تکمیل است و سد خاشرود نیز در حال احداث. این سدها در شرایطی ساخته و تکمیل می‌شوند و به بهره‌برداری می‌رسند که سدهای کجکی، ارغنداب و بند انحرافی کمال‌خان جنوب‌شرق ایران را با مشکلات فراوان آبی روبه‌رو کرده و هامون را تا نابودی کامل پیش برده است. گرچه متخصصان و کارشناسان علوم آبی و سیاسی که بر رفتار افغانستان متمرکز هستند، می‌گویند برنامه‌های آبی افغانستان تمام منطقه، ایران، تاجیکستان، ترکمنستان و قرقیزستان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، اما این برنامه‌ها مشخصاً علاوه‌بر حاد شدن مشکلات آبی سیستان‌وبلوچستان این‌بار تا خراسان ایران را دچار تشدیدِ تنش آبی می‌کند. کارشناسان این‌بار در گفت‌وگو با «پیام‌ ما» ابعاد دیگری از این موضوع را بررسی می‌کنند. سفیر اسبق ایران در سازمان ملل متحد معتقد است ایران برای بازپس‌گیری تمامی حقوق دوجانبه یا چندجانبه باید خود را در موضع قدرت قرار دهد، نه انزوا. به اعتقاد او در غیر این‌صورت نه در مورد مسئلهٔ هیرمند بلکه در هیچ مسئلهٔ بین‌المللی‌ای موضع پیش‌برنده‌ای نخواهیم داشت. حالا هامون صابری در خطر است. به‌نظر می‌رسد نبود معاهده میان ایران و افغانستان در «فراه‌رود» کار را برای ایران دشوارتر کرده است. دیپلماسی ایران در حقابهٔ هیرمند ناکام مانده است و هیچ مذاکره‌ای میان ایران و طالبان در مورد فراه‌رود وجود ندارد.

بنا به اعلام رسمی دولت ترکیه، ۲۷سد و ۲۶ دریاچهٔ مصنوعی بر سرشاخه‌های ارس احداث می‌شود. بااین‌حال، پس از برگزاری دومین کمیتهٔ مشترک همکاری‌های آبی ایران و ترکیه که روز گذشته برگزار شد، معاون امور آب و آبفای وزارت نیرو، اعلام کرده است که مقامات ترکیه اطمینان داده‌اند ایجاد تأسیسات روی رودخانهٔ ارس، محدودیتی برای حقابهٔ ایران ایجاد نمی‌کند. ترکیه در حالی اطمینان می‌دهد مشکلی برای منابع آبی ایران روی ندهد که به گفتهٔ محمد جوانبخت «کاهش آورد رودخانهٔ مرزی ساری‌سو» باعث نگرانی جدی ایران است. رودخانه‌ای که پروتکل ۱۹۵۵ بین ایران و ترکیه تکلیف بهره‌برداری از آن را معین کرده است. پروتکلی که به‌نظر می‌رسد مانند معاهدهٔ آبی ایران در مورد رودخانهٔ هیرمند اجرا نمی‌شود. همچنین، این مقام وزارت نیرو در مورد تعیین‌تکلیف «احداث دیوار مرزی ترکیه» که موجب جلوگیری از ورود جریان آب مسیرهای طبیعی منتهی به دشت‌ها و تالاب‌های ایران در دو استان آذربایجان شرقی و غربی می‌شود، صحبتی نکرد بلکه فقط از این موضوع به‌عنوان یکی از نگرانی‌های جمهوری اسلامی ایران نام برد.

در سفر «ملا برادر عبدالغنی»، معاون رئیس‌الوزرای طالبان به ایران، وزیر نیرو مواضع قاطع و سختی در مورد حقابهٔ ایران از هیرمند گرفت، اما به‌نظر می‌رسد رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ایران، در برابر همهٔ صحبت‌های عبدالغنی که به‌صراحت به هدر دادن آب در گودزره و محروم کردن ایران از حق تاریخی و قانونی‌اش ‌اعتراف می‌کرد، منفعل عمل کرد و حتی مناسبات سیاسی را هم در نظر نگرفت. باوجوداین، حتی وزیر نیرو نیز در این نشست از برنامه‌های آتیِ آبی طالبان صحبتی به میان نیاورد. گویی مقامات عالی ایران فراموش کردند زمانی که همه درگیر بازپس‌گیری حقابهٔ ایران از هیرمند و گمانه‌زنی از وضعیت آبی سد کجکی و کمال‌خان بودند، طالبان برنامهٔ دیگری به نام سد «بخش‌آباد» در پیش گرفته و ملا برادر در انحراف حواس ایران از برنامه‌های آینده‌اش موفق بوده است؛ برنامه‌هایی که برای ایران خشکی و گرد‌وغبار بیشتر به ارمغان می‌آورد. یک منبع آگاه افغانستانی به «پیام ما» می‌گوید که ملا برادر برای همهٔ سؤال‌های احتمالی ایران آمادگی کامل داشت، اما از نظر طالبان این دیدار بی‌هیچ چالشی برای حاکمان افغانستان و با موفقیت انجام شد.