«پیام ما» عملکرد ۲۰ سال اخیر سدهای کشور را بررسی میکند
جانمایی غلط، عامل خالیماندن سدها
مرکز پژوهشهای مجلس: با بررسی جامع و همهجانبۀ هزینه-فایده، باید در مورد تمام سدهای جدید و درحال ساخت بهطور جدی تصمیمگیری شود.
![جانمایی غلط، عامل خالیماندن سدها](https://payamema.ir/pubfiles/2023/05/5-1-1-1.jpg)
۷ خرداد ۱۴۰۲، ۰:۰۰
با وجود اینکه سدهای کشور نتوانستهاند در هیچیک از حوضههای ششگانۀ آبی ایران حتی تا حدودی بر چالشهای ناشی از تنش آبی غلبه کنند، اما گویا دربارۀ دلایل کارایی پایین این سازههای بزرگ، پژوهش چندانی انجام نشده است؛ تا آنجا که تنها گزارشهای قابل اعتنا در این زمینه، فقط از سوی مرکز پژوهشهای مجلس و دومین کنگرۀ بینالمللی زمین، دریا و هوای پاک منتشر شده است. همچنین، چند مقالۀ دانشگاهی نیز طی سالهای 1397 و 98 در این زمینه به انتشار رسیده است، اما پس از این تاریخ، باوجود شدتگرفتن اثرات تغییر اقلیم و سوءمدیریت آب، پژوهش و مطالعۀ قابل توجهی در این زمینه انجام نشد. آنچه در مجموع این پژوهشها جلب توجه میکند، اتفاق نظر بر کارایی پایین برخی سدها و افزایش اثرات سوء بهویژه در زمینههای محیط زیستی آنهاست.
بسیاری از میان نظریهپردازان مدرن توسعه بر این باورند که لازمۀ ایجاد هرگونه توسعه و آمایش سرزمین، ایجاد تغییرات در محیط زیست و پذیرش بعضاً آثار نامطلوب آن است و درعینحال باید تغییرات مذکور بهنحوی صورت گیرد که آثار نامطلوب آن حداقل باشد. سدها، این سازههای غولپیکر از جمله سازههایی هستند که طی 50 سال اخیر در جهان و حداقل بیست سال گذشته در ایران، بیشترین بحث در مورد هزینه-فایدۀ آنها انجام شده و تقریباً بینتیجه مانده است. مخالفان سدسازی روزبهروز بیشتر میشوند، اما دولت آن را لازمۀ مدیریت بهینۀ آب در کشور میداند. گویی باور دولت بر این است که فایدۀ سدها با همۀ جنبههای تخریبیِ آشکار، بیش از هزینههای متحملشده است. موضوعی که شاید در برخی پژوهشهای مربوط به بررسی عملکرد سدها، که البته تعداد اندکی هستند، نادیده گرفته شده و «نیاز به سدها» اصل قرار گرفته است. مرکز پژوهشهای مجلس، کمیتۀ ملی سدسازی و دومین کنگرۀ بینالمللی زمین، دریا و هوای پاک، همچنین دو پژوهش از دانشگاه تهران از جمله منابعی هستند که مرجع استخراج اطلاعات این گزارش هستند.
عدم لحاظ مبانی صحیح طراحی باتوجهبه شرایط خشکسالی کشور، تغییر اقلیم، تأثیر سایر سدها و اصول مدیریت جامع منابع آب، باعث شده است که درصد چشمگیری از حجم مخزن (حدود 50 درصد) تقریباً تمام سدهای کشور در دورۀ پانزدهسالۀ اخیر، خالی بماند
شدیدترین خشکسالی، بیشترین سد
پیش از بررسی نتایج این گزارشها توجه به این نکته نیز اهمیت دارد که در حوضههای آبریز خزر، خلیج فارس، دریاچه ارومیه، مرکزی، هامون و سرخس تا پایان نیمۀ اول دهۀ 90 بهترتیب به تعداد 48، 50، 12، 35، 6 و 12 سد فعال وجود دارد که این سدها در مجموع بهترتیب حجم مخزنی برابر 8.1، 30.4، 1.6، 5، 1.6 و 1.3 میلیارد مترمکعب در این حوضهها ایجاد میکنند. همچنین، میزان حجم مخزن موجود در حوضۀ آبریز خلیج فارس بهتنهایی تقریباً دو برابر مجموع حجم مخزن سایر حوضههای آبریز کشور است. اکثر سدهای بزرگ و عظیمالجثه کشور نظیر کرخه، دز، کارون 3 ، گتوند علیا، در این حوضه هستند. همچنین تعداد سدهای تأسیسشده در کشور در دورۀ پانزدهسالۀ اخیر افزایش داشته و در بعضی از حوضههای آبریز افزایش مذکور چشمگیر بوده است. تعداد سدهای افزایشیافته در این دوره در حوضههای آبریز دریای خزر، خلیج فارس، دریاچه ارومیه، مرکزی، هامون، سرخس و کل کشور بهترتیب برابر 26، 38، 7، 20، 5، 5 و 101 سد است. بیشترین افزایش در حوضۀ آبریز خلیج فارس بوده است که دلیل این موضوع وجود بیشترین پتانسیل تولید آب در این حوضۀ آبریز است.
مرکز پژوهشهای مجلس در گزارشی با عنوان «بررسی وضعیت سدها و عملکرد سدسازی در کشور» دو دهه فعالیتهای سدسازی و عملکرد سدها ارزیابی شده است؛ دهۀ هشتاد و نود. این دوره شامل بیشترین و شدیدترین خشکسالیهای سالهای اخیر کشور بوده و برای 6 حوضۀ آبریز درجه یک کشور انجام شده است. این گزارش میگوید: «افزایش حجم ذخیرۀ مخزن توسط کل سدهای تأسیسشده در حوضههای آبریز دریای خزر، خلیج فارس، دریاچه ارومیه، مرکزی، هامون، سرخس و کل کشور در دورۀ پانزدهسالۀ اخیر بهترتیب برابر 3.1، 15.7، 0.5، 1.2، 9.2، 1.3 و 22.7 میلیارد مترمکعب بوده است. کاملاً واضح است که افزایش حجم مخزن در حوضۀ آبریز خلیج فارس نسبت به سایر حوضههای آبریز کاملاً چشمگیر بوده است.»
در کل کشور بهطور متوسط در دورۀ پانزدهسالۀ اخیر حداکثر درصد پر بودن مخازن سدهای کشور 60 درصد و در سالهای اخیر این رقم به حدود 40 درصد رسیده است. دلایل این موضوع، یکی وقوع خشکسالیها و کمآبیها و دیگری برداشت آب قبل از ورود آن به سدهاست که بیانگر وجود ضعف در مبانی طراحی و تعیین حجم مخزن سدها میباشد که قطعاً منجر به هزینههای اضافی و آثار نامطلوب میشود
رسوب ظرفیت مخازن را پایین آورد
نمودارهای این گزارش نشان میدهد فقط در دورۀ پانزدهسالۀ اخیر حجم آب مهارشده توسط سدها در کشور حدود 50 درصد نسبت به ابتدای دوره افزایش داشته است. نکتۀ مهم دیگر این است که در بعضی از سالها حجم مخزن نسبت به سال قبل کاهش یافته است. این امر ناشی از کاهش حجم مخزن بهدلیل تجمع رسوبات در حجم مخزن است.
این گزارش میگوید: «در کل کشور بهطور متوسط در دورۀ پانزدهسالۀ اخیر هیچگاه حجم کامل مخازن سدهای کشور پر نبوده است، در کل کشور بهطور متوسط در دورۀ پانزدهسالۀ اخیر حداکثر پر بودن مخازن سدهای کشور 60 درصد بوده که در سالهای اخیر این رقم به حدود 40 درصد رسیده است. این امر نشاندهندۀ این است که مقادیر آب ورودی به سدها کاهش یافته است که دلیل این موضوع، یکی وقوع خشکسالیها و کمآبیها و دیگری برداشت آب قبل از ورود آن به سدهای خالی است. این حجم از مخازن سدهای کشور طی یک دورۀ پانزدهساله که در مقایسه با عمر مفید سدها چشمگیر است، بیانگر وجود ضعف در مبانی طراحی و تعیین حجم مخزن سدهاست که قطعاً منجر به هزینههای اضافی و آثار نامطلوب میشود.»
این گزارش میگوید: «در نیروگاههای برقابی از آب جمعشده در پشت سدها برای تولید برق استفاده میشود. درحال حاضر هیدروالکتریسیته، حدود 19 درصد از کل انرژی الکتریکی تولیدی جهان را پوشش میدهد. انرژی برقابی 98.8 درصد از تولید ملی برق تجدیدپذیر و 13.8 درصد از مجموع الکتریسیته تولیدی در ایران را تشکیل میدهد. نیروگاه برقابی کارون 3 با توان تولید برق 2280 مگاوات و تولید انرژی سالیانه 4170 گیگاوات ساعت بزرگترین نیروگاه برقابی کشور است. درحال حاضر، در کل کشور حدود 11.3 گیگاوات ظرفیت تولید انرژی برقابی وجود دارد. از سال 1387 تا سال 1394 مقادیر از 5 تا 13.5 گیگاوات ساعت انرژی برقابی در کشور تولید شده است. متغیر بودن تولید انرژی برقابی در سالهای مختلف به مقدار حجم آب موجود پشت سدها و بهطور غیرمستقیم به وضعیت بارندگی و خشکسالی کشور برمیگردد.»
خطا در ساخت نیروگاه برقابی
دومین کنگره زمین، فضا و انرژی پاک در گزارشی گفته است: «باتوجهبه اینکه میزان انرژی برقابی کمتر از 15 درصد از کل انرژی برق کشور را تشکیل میدهد، شاید نتوان هدف تأمین انرژی را هدف اصلی مناسبی برای تأسیس یک سد در کشور دانست. این امر درحالیاست که ذخیرۀ آب توسط سد در یک کشور کمآب و خشک و رهاسازی آن جهت تولید برق، علیرغم وفور سوختهای فسیلی، صحیح نیست.»
گزارش این کنگره میگوید: «اکنون در کشور ایران مدیریت منابع آب با تکیه بر مدیریت عرضۀ آب انجام شده است و در این جهت سدهای زیادی تأسیس شده است. متأسفانه، همانگونه که در متن گزارش نیز اشاره شد، در مواردی، مبانی طراحی سدهای مذکور صحیح نبوده و در مدت زمان چشمگیری، درصد قابل توجهی از حجم مخزن این سدها خالی مانده است. همچنین عدم توجه به پاییندست نیز، در مواردی آسیبهایی را به زیستبومها و پهنههای آبی موجود در این بخشها به بار آورده است. از دیگر مشکلات سدسازی در کشور نیز میتوان به عدم توجه به ساختارهای مکمل سد در (بالادست) آبخیزداری (و پاییندست) شبکههای آبیاری و زهکشی اشاره کرد.»
سدهای مرزی توجیه دارد
اما کارشناسان مرکز پژوهشهای مجلس با اغماض بیشتری به پروژههای سدسازی نگاه میکنند: «در کنار مشکلاتی که بهسبب سدسازی برای زیستبومهای کشور بهوجود آمده است، عوامل انسانی و تغییرات اقلیم را نیز نباید از یاد برد. این امر را نیز نباید دور از نظر داشت که تا به حال سدها فواید زیادی را نیز برای کشور داشتهاند، که مهمترین آن تأمین مطمئن آب برای مصارف مختلف، باتوجهبه پراکنش نامطلوب زمانی بارندگیها است. موارد متعددی را نیز میتوان برشمرد که درصورت عدم وجود سدها خسارت جانی و مالی ناشی از سیلابهای چندینساله بهشدت تشدید میشد. نکتۀ مهم دیگر که باید به آن پرداخت، توجه به شرایط منطقهای و هیدروپلیتیک آن است. وقوع خشکسالیها در منطقۀ خاورمیانه از یک طرف و وجود حوضههای آبریز، رودخانهها و منابع آب مشترک متعدد بین کشورها از طرف دیگر، به حساسیت مدیریت منابع آب در این کشورها در حوضههای آبریز مشترک آنها، بیشتر دامن زده است. تحرکات منطقهای افغانستان در رابطه با رودخانۀ هیرمند در شرق کشور و همچنین وجود منابع آب مشترک بین کشورهای ترکیه، سوریه، عراق، ایران و فعالیتهای ترکیه در این زمینه، همگی باعث شده است که علیرغم تغییر در محیط زیست، احداث سدهای مرزی توجیهپذیر باشد.»
همچنین مقالۀ منتشرشده از سوی دانشگاه تهران با عنوان «بررسی مدیریت سدهای ایران، از ساخت تا بهرهداری» در این زمینه اتفاق نظر دارند که باتوجهبه پیشرفت علم و تحقیقات جدید انجامشده در سطح بینالمللی، جنبههای نوین آثار محیط زیستی سدها آشکار و مشخص شده است. بنابراین، در بلند مدت باید تجدیدنظرهایی در این زمینه انجام شود؛ از این میان میتوان به تولید گازهای گلخانهای از مخازن سدها بهدلیل زوال و فساد مواد آلی موجود در مخزن و همچنین تشدید خسارات ناشی از سیلاب اشاره کرد. نکتۀ مشترک در هر چهار گزارش بررسیشده این است که در کشور ایران تا به حال مدیریت منابع آب با تکیه بر مدیریت عرضه انجام شده است و جنبههای مختلف مدیریت تقاضا مغفول مانده و بههمین دلیل سدهای بسیاری در کشور ساخته شده است؛ برای مثال تنها در دورۀ پانزدهسالۀ اخیر حجم مخزن سدهای کشور، حدود 23 میلیارد مترمکعب افزایش داشته است. متأسفانه، بهدلیل عدم ارائۀ طرح ارزیابی آثار محیط زیستی در بسیاری موارد برای سدهای کشور، مشکلاتی برای بالادست و بهخصوص پاییندست ایجاد کرده است.»
اشتباه در بالادست، تبعات در پاییندست
گزارش دانشگاه تهران نیز در همین مورد میگوید: «مصادیقی چند را نیز میتوان عنوان کرد که بهدلیل طراحی نامناسب و مکانیابی نادرست ساختگاه سد، معضلاتی از قبیل نشت آب از مخزن سد، تنزل در کیفیت آب مخزن و غیره، بهوجود آمده است. نمونۀ شناختهشدۀ این امر، چالش سد گتوند است که بهدلیل مکانیابی نادرست ساختگاه سد و وجود تودههای نمکی در مخزن سد، پس از آبگیری و بهدلیل انحلال تودههای مذکور، آب مخزن سد شور شده و تبعات ناگواری را برای پاییندست ایجاد کرده است. همچنین، لحاظ نشدن مبانی صحیح طراحی باتوجهبه شرایط خشکسالی کشور، تغییر اقلیم، تأثیر سایر سدها و اصول مدیریت جامع منابع آب، باعث شده است که درصد چشمگیری از حجم مخزن (قریباً 50 درصد) تقریباً تمام سدهای کشور در دورۀ پانزدهسالۀ اخیر، خالی بماند.»
گزارش مرکز پژوهشهای مجلس نیز در بخش جمعبندی میگوید: «با بررسی جامع و همهجانبۀ هزینه-فایده، باید در مورد تمام سدهای جدید و درحال ساخت بهطور جدی تصمیمگیری شود. در این راستا، درصورت عدم توجیه سد از منظرهای محیط زیستی، اقتصادی، اجتماعی و غیره، از ادامۀ کار برای سدهای نیمهکاره بدون توجه به مبالغ هزینهشده برای آنها، صرف نظر شود؛ زیرا که قطعاً ادامۀ ساخت این چنین سدهایی مضرات اقتصادیای بیشتر از مبالغ هزینهشده برای آنها بهدنبال خواهد داشت. البته باید دقت کرد که درحال حاضر سدها جزو مؤلفههای اصلی مدیریت منابع آب در جهان و از جمله کشور ایران هستند و بدون استفاده از این زیرساختها نمیتوان بخش آب کشور را راهبری کرد؛ زیرا که بهصورت زنجیرهوار، وابستگی بخشهای مختلف مصرفکننده به نقش تأمین آب سدها و همچنین وابستگی جوامع و توسعۀ پاییندست سدها به نقش کنترل سیلاب آنها و بسیاری موارد دیگر، حذف سدها را از سیستم مدیریت منابع آب کشور، غیرممکن میسازد.»
پیشنهاد سردبیر
مطالب مرتبط
![مرگهای تکراری](https://payamema.ir/pubfiles/2024/06/معدن-2.jpg)
ظرف دو ماه گذشته ۴ کارگر در ۴ حادثه در معادن زغال سنگ کرمان جانباختهاند
مرگهای تکراری
![نگاههای منتظر به معدن فروریخته](https://payamema.ir/pubfiles/2024/06/معدن-شازند.jpg)
گفتوگوی «پیام ما» با بستگان کارگران مفقودشدۀ معدن شازند اراک
نگاههای منتظر به معدن فروریخته
![صدای جمهور آمد](https://payamema.ir/pubfiles/2024/06/دیجیتال-15.jpg)
چهاردهمین انتخابات ریاستجمهوری با مشارکت ۴۰ درصدی برگزار شد
صدای جمهور آمد
![واکاوی مسئلهٔ اقدام به خودکشی درمانگران](https://payamema.ir/pubfiles/2024/06/باشگاه-اندیشمندان.jpg)
در نشست علمی «خودکشی درمانگران: نگاهی بینرشتهای» صورت گرفت
واکاوی مسئلهٔ اقدام به خودکشی درمانگران
![معمای آتشفشان «تفتان»](https://payamema.ir/pubfiles/2024/05/دیجیتال-9.jpg)
کارشناسان و مسئولان در مورد احتمال همیشگی فوران تفتان اتفاقنظر دارند
معمای آتشفشان «تفتان»
![بارش برف و باران امروز ادامه دارد](https://payamema.ir/pubfiles/2024/01/برف-jpg.webp)
بارش برف و باران امروز ادامه دارد
![انسداد راه دسترسی ۱۶۰ روستای لرستان](https://payamema.ir/pubfiles/2024/01/دیجیتال-4-jpg.webp)
۲۲ استان کشور تا پایان هفته بارش برف و باران سنگین را تجربه میکنند
انسداد راه دسترسی ۱۶۰ روستای لرستان
![اکوسیستم استارتاپی عامل آشتی کسبوکاری مردم و نوآوران](https://payamema.ir/pubfiles/2023/12/photo1702386552-jpeg.webp)
گزارش «پیام ما» از نشست بررسی کاربرد فناوریهای نوین در صنایع خلاق
اکوسیستم استارتاپی عامل آشتی کسبوکاری مردم و نوآوران
![مسافران قطار مرگ](https://payamema.ir/pubfiles/2023/11/۶-2-jpg.webp)
گروهی از زنان مکزیک جان خود را برای رساندن غذا به مهاجران به خطر میاندازند
مسافران قطار مرگ
![چتر سیاه بر آسمان اهواز](https://payamema.ir/pubfiles/2023/11/۳-jpg.webp)
دود نیشکرهای سوخته هوای خوزستان را آلوده کرد
چتر سیاه بر آسمان اهواز
نظر کاربران
نظری برای این پست ثبت نشده است.
تبلیغات
وب گردی
- حداقل سرمایه برای واردات از دبی: آنچه باید بدانید
- چطور زودتر از همه از پیش فروش قطارها مطلع شویم؟
- چه کسانی نمی توانند مهاجرت کنند؟
- تفاوت رهگیری مالیاتی و کد مالیاتی چیست؟
- نوآوریهای جدید تتر در ارائه خدمات مالی دیجیتال
- عمر باتری آیفون 15 پرو مکس در مقابل سامسونگ اس 24 اولترا
- دوره mba و dba مرکز آموزش های آزاد دانشگاه تهران
- آینده واردات عروسک و اسباب بازی از چین به ایران، پیشبینی و ترندها
- قطار رجا؛ انتخابی امن و راحت برای سفرهای شما
- حضور خوشبخت در نمایشگاه آگروفود ۱۴۰۳ بیشتر
بیشترین نظر کاربران
![«آفاق آزادی در سپهر تاریخ» در غیاب زیباکلام](https://payamema.ir/pubfiles/2024/06/کتاب-چرا-شما-را-نمیگیرن.jpg)
«آفاق آزادی در سپهر تاریخ» در غیاب زیباکلام
بیشترین بازنشر
پربازدیدها
1
به نام حیوانات به کام باغوحشداران
2
«بمو» را تکهتکه کردند
3
سوداگران گنج پل تاریخی ۳۰۰ ساله در بابل را تخریب کردند
4
محیطبانها با رد زنی چرخهای موتورسیکلت به شکارچیان رسیدند
5
کبوتر نماد مناسبی برای صلح است؟
دیدگاهتان را بنویسید