|پیام ما| کسی به داد زریبار نرسیده و حالا کم‌آبی به جانش افتاده. رئیس اداره حفاظت محیط زیست مریوان همین دیروز از احوال ناخوش این تالاب بین‌المللی گفته و آمار داده که حجم آب دریاچه نسبت به مدت مشابه سال گذشته، 40 درصد کاهش یافته و این وضع در ربع قرن گذشته بی‌سابقه بوده است. درد زریبار یکی و دو تا نیست. کم‌سخاوتی آسمان یک طرف، برداشت آب از منابع دریاچه برای آبیاری فضای سبز یک طرف. از سوی دیگر علاوه بر اینکه حفر صدها حلقه چاه مجاز و غیرمجاز برای تامین آب بخش زراعت و باغ‌های حاشیه دریاچه، شیره دریاچه را می‌مکد، همین حالا فاضلاب سه روستا به زریبار سرریز می‌شود.

زریبار یا زریوار یکی از بزرگترین دریاچه‌های آب شیرین کشور است که روزگار بر وفق مرادش نیست. طول این دریاچه حدود پنج کیلومتر و عرضش حدود ۱.۶ کیلومتر بوده و وسعتش به دلیل تغییرات حجم آبی در فصول مختلف متغیر و حداقل و حداکثر عمق آن به ترتیب ۲ و ۶ متر است. زریبار در یک دره طولی وسیع قرار گرفته و از ۲ طرف غرب و شرق با کوه‌های پوشیده از جنگل احاطه شده و پوشش غالب اراضی منطقه را جنگل و بیشه‌زارهای نیمه انبوه تشکیل می‌دهد که گونه غالب جنگلی آن بلوط ایرانی است. این تالاب اکنون زیستگاه بیش از ۱۵۰ گونه جانوری به‌ویژه پرندگان مهاجر و بومی آن است و برای همین تنوع و ظرفیت و زیبایی است که نامش در فهرست آثار طبیعی کشور ثبت شده و پناهگاه حیات وحش آن بیست و سومین عضو تالاب کنوانسیون رامسر است. اما چه سود؟
ایرنا نوشته است که آب دریاچه زریبار از روان آب‌های حاصل از بارش برف و باران و چشمه‌های کناری و کف آن تامین می‌شود اما امسال بروز خشکسالی از یک طرف و برداشت آب و کاهش آب چشمه ها از طرف دیگر زریبار را مانند سایر تالاب های منطقه با کم‌آبی روبه‌رو کرده است. میانگین بارندگی سالیانه کردستان در شرایط نرمال حدود ۴۵۰ میلی‌متر است که در سال زراعی گذشته (از اول مهر ۱۳۹۹ تا شهریور ۱۴۰۰) ۳۰۲ میلی‌متر بارش ثبت شد اما این رقم نسبت به مدت مشابه آن در سال ماقبل ۴۲ درصد و در مقایسه با دوره بلندمدت (۲۵ تا ۳۰ سال قبل) ۳۳ درصد کاهش نشان می‌دهد.
ابراهیم همت‌بلند، رئیس اداره حفاظت محیط زیست مریوان در این ارتباط می‌گوید: «حجم آب دریاچه زریبار این شهرستان نسبت به مدت مشابه سال گذشته، به طور میانگین ۴۰ درصد کاهش یافته است. امسال در مقایسه با سال گذشته، ۲۰ میلیون مترمکعب از حجم آب دریاچه زریبار مریوان کم شده است.» او ظرفیت دریاچه زریبار مریوان را ۶۰ میلیون مترمکعب اعلام کرده و می‌افزاید: «وجود چاه‌های زیاد اطراف دریاچه برای تامین آب بخش کشاورزی و شرب، اثر خشکسالی را بر زریبار بیشتر کرده است.» به گفته او از آنجا که زریبار، محیطی بسته است و آب در آن جریان ندارد، میزان خودپالایی آن کاهش می‌یابد و آلودگی‌های اطراف هم تغذیه آب را افزایش داده است. با این همه در حال حاضر فاضلاب سه روستای ضلع شرقی زریبار از جمله «کولان»، «محمره» و «سیف سفلی» وارد این تالاب شده است. علاوه بر اینها شبکه فاضلاب روستاهای ضلع غربی هم مشکل دارد و در شرایط بارندگی، در نزدیکی روستای «کانی‌سانان» مقداری از آن سرریز و وارد دریاچه می‌شود.
نیزارها؛ پاسخ دریاچه به فاضلاب
اما این فاضلاب با تالاب چه می‌کند؟ رئیس اداره حفاظت محیط زیست مریوان چنین پاسخی دارد:‌ «آلودگی آب زریبار باعث می‌شود در نواحی‌ که نیزار در آن وجود نداشت، این گیاه در آن رشد کند.» این تالاب به دلیل تنوع غذایی و وضعیت و امنیت مناسب، به یکی از استراحتگاه‌ها و زیستگاه‌های مهم پرندگان در شمال غرب کشور تبدیل شده و همه ساله پذیرای شمار زیادی از انواع پرندگان مهاجری است که در مسیر پرواز خود وارد این تالاب می‌شوند. رئیس اداره حفاظت محیط زیست مریوان می‌گوید:‌« نیزارهای حاشیه دریاچه زریبار مهم‌ترین پناهگاه پرندگان بومی و مهاجر این تالاب است و این نیزارها به مکان بسیار امنی برای پرندگان آبزی و کنارآبزی حاشیه این تالاب تبدیل شده و سالانه هزاران قطعه پرنده بومی و مهاجر داخل این نیزارها لانه‌سازی و جوجه‌آوری می‌کند.» به گفته او ۷۶۷ هکتار نیزار در حاشیه زریبار وجود دارد که پناهگاه پرندگان آبزی و کنارآبزی هستند و گسترش آنها «واکنش طبیعی دریاچه به سموم کشاورزی و فاضلاب‌ها روستاهای اطراف این دریاچه است.»
سالانه انواع پرندگان مهاجری آبزی و کنار آبزی از جمله قو، فلامینگو، غاز خاکستری و پیشانی سفید، کشیم کوچک، گیلار، فیلوش و انواع مرغابی و اردک وارد این تالاب می‌شوندهمت‌بلند گفت: سالانه انواع پرندگان مهاجری آبزی و کنار آبزی از جمله قو، فلامینگو، غاز خاکستری و پیشانی سفید، کشیم کوچک، گیلار، فیلوش و انواع مرغابی و اردک از جمله اردک سرسبز، ارده‌ای، سرحنایی و بلوطی وارد این تالاب می‌شوند. «این پرندگان مهاجر در سال در ۲ نوبت در ادامه مسیر کوچ خود از شمال به جنوب و بالعکس مدتی را در این تالاب به استراحت و تغذیه پرداخته و سرانجام کوچ خود را به مناطق دیگر ادامه می‌دهند.»
بیش از ۲۰۰ هکتار از نیزارها سوخت
اینطور که ایرنا نوشته، آتش‌سوزی در نیزارها از جمله عوامل افزایش آلودگی زریبار است. علاوه بر ورود فاضلاب، سوختن مکرر نیزارها، باعث برگشت مواد معدنی داخل لاشه نیزارها به آب، افزایش پتاسیم و فسفات درون آب و تغذیه‌گرایی و آلودگی بیشتر دریاچه می‌شود. به گفته همت‌بلند، بیش از ۲۰۰ هکتار از نیزارهای زریبار از ابتدای امسال تاکنون بر اثر وقوع حریق از بین رفته است؛ با پایش انجام‌شده ۷۰ درصد آتش‌سوزی‌ها در همان ابتدا مهار شد اما ۶ مورد آتش‌سوزی از کنترل خارج و باعث خسارات زیادی شد.
دستگاه‌ها به وظیفه خود عمل نکردند
در حالی که بر اساس «طرح جامع مدیریت زیست‌بومی» وظایف همه دستگاه‌های دولتی، غیردولتی و سازمان‌های مردم نهاد مشخص شده اما رئیس اداره محیط زیست مریوان می‌گوید «بیشتر ادارات مرتبط، تمایلی به اجرای مسئولیت‌های خود ندارند». این طرح به عنوان یک فرآیند مشارکتی با رویکرد زیست‌‌بومی و با حضور جوامع محلی اطراف تالاب‌ها انجام می‌شود و تالاب‌هایی مشمول این طرح هستند که تغییرات محیط زیستی در آنها نقش مهمی در حیات جوامع محلی دارد و انجمن‌های محیط زیستی و جوامع محلی پیرامون این تالاب‌ها هم تمایل به مشارکت در اجرا و تدوین این برنامه داشته باشند.
فریبا رضایی، مدیرکل حفاظت محیط زیست کردستان با اشاره به اینکه طرح مدیریت جامع تالاب بین‌المللی زریبار از سال ۱۳۹۷ تدوین شده است می‌‌گوید: «دستگاه‌های متعهد به وظیفه خود در برنامه جامع این تالاب بین‌المللی عمل نکردند. مشکل اصلی این تالاب اجرا نشدن تعهدات سایر دستگاه‌های متعهد در برنامه جامع تالاب زریبار، دخل و تصرف غیرمجاز، ساخت‌و‌ساز خزنده شهر به سمت تالاب و کشاورزی غیرمجاز در کنار ناآگاهی و باورهای غلط درباره نیزار توسط بعضی از افراد سودجو است.»
او به برنامه‌های حفاظتی در تالاب زریبار اشاره کرده و می‌گوید: «احداث پنج واحد لاگون و استخر ترسیب و تصفیه فاضلاب‌های در پایین دست روستاهای ضلع غربی در سال‌های گذشته و قبل از وصل شدن فاضلاب این روستاها به سیستم تصفیه‌خانه، احداث سوله‌های جمع‌آوری فضولات دامی در روستاهای حاشیه تالاب، احداث مامورسرا، بکارگیری محیط‌بان، خرید قایق موتوری و کنترل مستمر شکار و صید از جمله مهم‌ترین اقدامات این اداره کل طی چند سال اخیر بوده است.» بر اساس توضیح رضایی قسمت اعظم اعتبارات ملی محیط زیست استان طی سال گذشته و امسال برای ساماندهی محدوده ۱۵ هکتاری گردشگری تالاب که به دلیل سو‌مدیریت سایر ارگان‌ها تبدیل به کانون آلودگی شده بود، اختصاص پیدا کرده است.
آبیاری فضای سبز با آب زریبار
زریبار تشنه است و در حالی که هیچ رودخانه‌ای وارد این تالاب نمی‌شود، در طول شبانه روز با حجم ۷۰ لیتر در ثانیه آب آن به منظور تامین آب فضای سبز شهرداری برداشت می‌شود که طبق برنامه مدیریت جامع باید این کار متوقف و سد گاران برای این منظور جایگزین می‌شد. حفر صدها حلقه چاه مجاز و غیرمجاز که برای تامین آب بخش زراعت و باغات حاشیه دریاچه زریبار حفر شده و هر سال بر تعداد آنها و مکش آب سطحی و زیرزمینی افزوده می‌شود از دردهای التیام نیافته تالاب بین‌المللی زریبار است. از سوی دیگر فعالیت تعاونی ۳۵ نفری صیادان زریبار مریوان با مجوز روزانه صید بیش از ۹۰۰ کیلوگرم انواع ماهی و اقدام به رهاسازی بچه ماهی و رشد گونه مهاجم به نام اردک‌ماهی که تکثیر آن افزایش پیدا کرده و اکوسیستم این دریاچه را به خطر انداخته از دیگر مشکلات تالاب بین‌المللی زریبار مریوان است. در این میان اعتراض انجمن‌های محیط زیستی هم برای جلوگیری از تخریب بیشتر تالاب زریبار نتیجه‌بخش نبوده است و حالا نگرانی تازه این است که سرنوشت دریاچه ارومیه و هامون در زریبار تکرار شود.