پیام ما / مسئله آب در دنیای امروز تنها محدود به منطقه یا کشور خاصی نمی‌شود. پیامدهای تغییر اقلیم نیز در نقاط مختلف دنیا قابل مشاهده است. گستردگی پیامدهای مربوط به این مسائل سیاست‌گذاران را ناگزیر به اتخاذ تصمیماتی برای مواجهه با این پیامدها کرده است. از سویی مطالعات و پژوهش‌های علمی در خصوص ابعاد مختلف مسئله آب و بحران تغییر اقلیم انجام شده است که با استناد بر آنها می‌توان به تفکیک وضعیت هر کشور را بررسی کرد. این مطالعات می‌تواند چراغ راهی برای تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران باشد. امیر آقاکوچک استاد دانشگاه کالیفرنیا، ارواین آمریکا در نشستی که یکشنبه صبح به صورت آنلاین و با عنوان«تغییر اقلیم و ابعاد بازاندیشی در نظام مدیریت آب در ایران» به همت مدرسه مسائل سیاست آب در ایران برگزار شد، با استناد به مطالعات مختلف صورت گرفته در زمینه تغییرات اقلیم و مسائل آب، به واکاوی و آسیب‌شناسی نظام مدیریت آب در ایران پرداخت و با تاکید بر اینکه با توجه به شرایط موجود کشورهای مختلف اقدام به تدوین برنامه‌های ملی برای مواجهه با پیامدهای تغییر اقلیم کرده‌اند، اما ایران هنوز چنین برنامه‌ای ندارد. این مسئله می‌تواند آسیب‌پذیری کشور را در مقابل پیامدهای این پدیده افزایش دهد.

منابع آب کشور در شرایط مناسبی نیست. این موضوع نه تنها با بررسی میزان ذخایر آب کشور، که با نگاهی به تحرکات اجتماعی در مناطق مختلف نیز قابل درک است. بخشی از مسئله آب در ایران به خشکی اقلیم ایران برمی‌گردد، اما بخش عمده آن نتیجه سو مدیریت در این حوزه است. موضوعی که امیر آقاکوچک نیز در سخنان خود در نشست «تغییر اقلیم و ابعاد بازاندیشی در نظام مدیریت آب در ایران» بر آن تاکید دارد و معتقد است مباحث مربوط به تغییر اقلیم را می‌توان به مسائل مدیریتی و انسانی مربوط دانست. او با مرور وضعیت موجود منابع آب در ایران و الگوی مصرف این منابع و با استناد به مطالعات صورت گرفته در این زمینه، نظرات و پیشنهاداتی برای بهبود وضعیت موجود ارائه کرد. آقاکوچک معتقد است راهکار کوتاه مدت برای حل مشکلات آب در کشور نداریم و از آنجا که موضوع تغییر اقلیم به مباحث مربوط به انرژی و اقتصاد و امنیت غذایی مرتبط است، باید نگاه جامع‌تری به پیامدهای این پدیده داشت.
آقاکوچک بر این باور است که: «اگر مصرف ما از میزانی که در حال حاضر داریم بیشتر شود، حتی در حوضه‌ای مثل جراحی -که مدل‌های اقلیمی نشان می‌دهد آینده نسبتا تری نسبت به بقیه حوضه‌ها دارد- بیلان آبی می‌تواند منفی شود. در حوزه آب زیرزمینی شرایط بسیار بدتر است. میزان آبی که ما در حوزه منابع زیرزمینی از دست داده‌ایم و جبران نشده بسیار زیاد است. در کشور منطقه‌ای نداریم که آب زیرزمینی در آن افزایش پیدا کرده باشد. این موضوع بیشتر از آنکه نتیجه تغییر اقلیم باشد، به دلیل نحوه مدیریت این منابع است.» استاد دانشگاه کالیفرنیا با اشاره به پژوهش‌هایی که به همراه همکارانش در خصوص وضعیت منابع آب زیرزمینی انجام داده است، بر تاثیر عوامل انسانی در بروز وضعیت وخیم این منابع تاکید کرده و می‌گوید: «ما عوامل مختلف را بررسی کردیم، تا ببینیم چه عواملی وضعیت این منابع را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در بررسی عوامل مختلف از بارندگی تا میزان برداشت آب و پدیده خشکسالی و عوامل انسانی به این نتیجه رسیدیم که بیشترین تاثیر را عامل انسانی به خود اختصاص داده است»
امیر آقاکوچک در خصوص وضعیت مدیریت این منابع می‌گوید: «در حال حاضر میزان آبی که از این منابع برداشت می‌کنیم در مقایسه با نسبتی که به حوضه‌ها بازمی‌گردانیم، وضعیت بسیار ناراحت کننده‌ای دارد. در بسیاری موارد دو تا چهار برابر از میزانی که به این منابع برمی‌گردد، برداشت می‌کنیم، همین است که در بسیاری مناطق سطح آب 50 متر یا بیشتر افت داشته و کار به مراحل بحرانی می‌رسد و فرونشست‌ها در جای جای کشور در حال وقوع است. در بروز این مشکلات و بحران‌ها عامل انسانی بیشترین نقش را دارد» استاد دانشگاه کالیفرنیا به نکته قابل توجهی اشاره می‌کند که بی‌توجهی به آن در بلندمدت می‌تواند کشور را در مقابل پیامدهای تغییر اقلیم افزایش دهد، آقاکوچک می‌گوید: «در حوزه مدیریتی و انسانی تغییر اقلیم، در ایران برنامه‌ای برای تغییر اقلیم در سطح ملی نداریم. اصطلاحا می‌توان گفت climate policy نداریم. در بسیاری از کشورها به ویژه کشورهای اروپایی و حتی آسیایی برنامه‌هایی اقلیمی دارند. اما ایران همانطور که در مذاکرات اخیر بین‌المللی در حوزه تغییر اقلیم، برنامه خاصی را ارائه نکرد، در سطح ملی نیز برنامه‌ای ندارد. با توجه به اینکه ایران جزو کشورهای نسبتا آلاینده محسوب می‌شود، ضرورت دارد باید climate policy داشته باشیم و برای مواجهه با پیامدهای این موضوع برنامه داشته باشیم، که متاسفانه نداریم. برنامه‌های اقلیمی با انرژی کاملا در ارتباط است و متاسفانه در این زمینه هم ضعف بزرگی داریم.»
به باور آقاکوچک در چشم‌اندازی که برای سال 2100 می‌توان ترسیم کرد و در سناریوهای موجود، از نظر خشکسالی شرایط ایران و بسیاری از کشورهای اطراف آن حداقل از نظر مدل‌های اقلیمی قرار است بدتر شود، او می‌گوید: «این فقط شرایط اقلیمی است که رو به وخامت می‌رود، مدیریت این شرایط موضوع دیگری است. میزان مصرف و شیوه مدیریت آب بحث متفاوتی است. از نظر اقلیمی، شرایط چندان برای ما در ایران مناسب نیست اگر همین وضعیت ادامه پیدا کند و مدل‌های اقلیمی درست باشد، وضعیت واقعا نگران کننده است» او در مورد آثاری که توسعه بر تشدید خشکسالی دارد و عوامل انسانی بروز این پدیده می‌گوید: «در خشکسالی ناشی از رفتار انسان، در اغلب مواقع در جریان توسعه و زمانی که اقدامات توسعه‌ای از یک حدی بیشتر می‌شود، سیگنال‌هایی مشاهده می‌کنیم از جمله اینکه دریاچه‌ها خشک می‌شود، سطح آب زیرزمینی افت می‌کند و مواردی از این دست، اما موضوع این است که چطور این عوامل را در کنار هم مورد بررسی قرار دهیم و سهم هر کدام را در بروز خشکسالی در نظر بگیریم»
آقا کوچک بر این باور است که در موضوع مدیریت مصرف، نمی‌توان تنها آب را مورد بررسی قرار داد. آب، غذا و انرژی کاملا به هم وابسته هستند. بخش کشاورزی بیشترین مصرف‌کننده آب و انرژی است. این بخش به اقتصاد مرتبط است. در عین حال آب و انرژی نیز وابستگی‌هایی با اقتصاد دارند او به وضعیت مصرف آب و میزان تولید حاصل از آن اشاره کرده و می‌گوید: «مقدار آبی که ما برداشت می‌کنیم در مقایسه با میزان غذایی که تولید می‌شود بسیار زیاد است. اگر میزان آبی که در این زمینه مصرف می‌شود در حد کشورهای آمریکای شمالی است. اما میزان غذایی که تولید می‌کنیم حتی کمتر از کشورهای بسیار سردسیر است که کشاورزی در آنها بسیار کم بازده است. در مجموع می‌توان گفت ایران جزو کشورهای بسیار کم بازده در زمینه تولید غذا است. این امر در حوزه انرژی نیز مصداق دارد اگر میزان انرژی که صرف می‌شود تقسیم بر میزان غذایی که تولید می‌کنیم شود خواهیم دید مصرف انرژی در حد کانادا یا ژاپن است، به عبارتی به اندازه کشورهایی که فوق العاده سردسیر هستند و کشاورزی در آنها پرهزینه است انرژی مصرف می‌کنیم. این موارد نشان می‌دهد که ما جا برای مدیریت بهتر منابع داریم» به گفته او در کشورهایی که از نظر اقلیمی وضعیت مشابه ایران را دارند شرایط بسیار بهتری در حوزه منابع آب و انرژی حاکم است و این نشان دهنده این است که مدیریت ما است که نیاز به تجدید نظر دارد.
آقا کوچک با اشاره به این نکته مهم و تکرار چند باره آن در سال‌های اخیر می‌گوید: « برای حل مسئله آب راه‌حل کوتاه مدت نداریم. ممکن است از کشاورز بخواهیم یک فصل کشت انجام ندهد یا آب را از منطقه‌ای به منطقه دیگر منتقل کنیم، اما اینها راه‌حل نیست» او در تشریح نظریات خود به ضرورت تدوین یک برنامه ملی برای تغییر اقلیم اشاره کرد و گفت: «ما به یک برنامه ملی اقلیمی احتیاج داریم اما نه تنها چنین برنامه‌ای نداریم که حتی صحبتی از آن هم نمی‌شود. این واقعا جای تاسف دارد. بسیاری از کشورها از ما جلوتر هستند. این برنامه ضروری است چرا که می‌تواند به صنعت آب و انرژی هم جهت دهد و به آن کمک کند» استاد دانشکده علوم زمین دانشگاه کالیفرنیا معتقد است: «ما بدون داشتن اقتصادی کاملا آزاد، رقابتی و غیردولتی، راه‌حلی برای حل مشکلات آب نداریم. تقریبا هیچ کشوری وجود ندارد که اقتصاد دولتی و بسته‌ای داشته باشد و اوضاع آب و محیط زیست آن مطلوب باشد. چون اقتصاد اگر پویا باشد و سیستم نظارت هم از قدرت کافی برخوردار باشد قوانین محیط زیستی هم رعایت می‌شود. داشتن اقتصاد باز و رقابتی و غیردولتی واقعا ضروری است. به دلیل نبود چنین شرایطی است که بسیاری از مشکلات فعلی ما در حال حاضر حل نشدنی است. تا بحث اقتصاد درست نشود نمی‌توانیم مشکلات آب را در بلند مدت حل کنیم» او در بخش پایانی سخنانش به موضوع رسانه‌های آزاد برای ایجاد شفافیت در زمینه مدیریت منابع آب و همچنین فعال بودن سازمان‌های مردم نهاد و نقش آنها در مدیریت این منابع اشاره کرده و می‌گوید: «در تمام کشورهای پیشرفته دنیا مردم در همه سطوح درگیر مدیریت آب هستند. حتی مردمی که هیچ مسئولیت دولتی ندارند، هر پروژه‌ای قرار است اجرا شود باید مردم باید در مورد آن اظهار نظر کنند و اینجاست که نقش و تاثیر سازمان‌های مردم نهاد پررنگ می‌شود» به باور آقا کوچک: «به دلیل نبود این موارد است که مشکلات اساسی آب و محیط زیست تا حد زیادی حل نشده باقی می‌ماند» او در پایان به موضوع فساد اداری و تعارض منافع در میان دستگاه‌های دولتی و مجریان پروژه‌‌های توسعه‌ای اشاره کرده و معتقد است مجری یک برنامه نمی‌تواند در عین حال ناظر آن نیز باشد. امیر آقا کوچک معتقد است: «تا شرایط مورد اشاره فراهم نشود مشکلات اساسی و پایه‌ای آب و محیط زیست ما حل شدنی نیست و تغییر اقلیم هم شرایط را بدتر می‌کند. این موارد همه به هم وابسته است. در پاسخ این سوال که ما امروز چه کار می‌توانیم کنیم، باید گفت اگر این شرایط فراهم نشود ما کار خاصی نمی‌توانیم کنیم».