هنر شانهسازی چنان از رونق افتاده که حالا باید آن را در خاطرات و اسناد جستوجو کرد
هنر بومی گیلان زیر غبار فراموشی
شانههای چوبی با چوب درخت شمشاد خزریِ گیلان ساخته میشد که از دو دهۀ پیش، قطع درختان در دستور کار قرار گرفت
۳۰ خرداد ۱۴۰۳، ۲۲:۴۶
قصۀ پرغصۀ ورود اجناس چینی و جایگزینی با هنرهای دستی ادامه دارد و خاموششدن هنر صنایعدستی در گوشهوکنار کشور، «یکی داستان است پر آب چشم». هنر شانهسازی از صنایعدستی رایج در گیلان هم از این مهلکه جان سالم به در نبرد و با قطعیت میتوان گفت، این هنر در خطۀ شمال به خاطرهها پیوسته است.
ایرانیان با ذوق و هنر برای هریک از ابزار و وسایل روزمرۀ خود ایدهای هنرمندانه داشتند. با چوب درختان شمشاد خزری شانه میساختند. چوب خاص درختان شمشاد خزری که با هنر دست عجین شد، کمکم گیلانیها را به شانهسازی ترغیب کرد و این هنر را ششدانگ به نام خود سند زدند. بماند که حالا باید شانهسازی را در خاطرۀ موسپیدکردهها یا در آلبومهای قدیمی جستوجو کرد.
خاستگاه شانهسازی
بهدنبال ردپای هنر شانهسازی، از جنگلهای هیرکانی در گیلان سر در میآوریم. خطهای که خاستگاه رویش درختان شمشاد خزری یا به زبان محلی درختان «کیش» است. رشد این گونۀ گیاهی در گیلان سبب شد تا یکی از مهمترین صنایعدستی گیلان که تولید انواع شانۀ چوبی باشد، در این سرزمین شکل بگیرد. هنرمندان سازندۀ شانههای چوبی در استانهای همجوار، چوب موردنیاز خود را از گیلان تهیه میکردند. این هنر بهقدری فراگیر بود که در زمانی که گرفتن شناسنامه اجباری میشود، برخی که این حرفه پیشۀ خانوادگیشان بود، نام فامیلی شانهساز، شانهچیان و مشابه آن را برای خود انتخاب میکنند و اکنون نیز این نام خانوادگی را میتوان در میان گیلانیها مشاهده کرد. جالب اینکه، در گورستانهای قدیمی روستاهای گیلان، بر سنگقبرهای قدیمی تصویرهایی حکاکی شده است.
یکی از شانهسازان قدیمی: شانههایی که ما میساختیم، همه از چوب جنگلی درخت کیش بود. شانههای چوبی که اکنون در بازار است، کیفیت گذشته را ندارند و با چوبهای ضعیف ساخته میشود یا بامبوهای چینی است و دوام ندارد
باتوجهبهاینکه متوفی زن بوده یا مرد، چه سن و حرفهای داشته، تصاویر متفاوتی روی سنگقبر آمده است. تصاویری همچون تسبیح، اسب، شمشیر و شانه روی سنگقبرها دیده میشود و شانه، فراگیرترین نشانه بر سنگقبرهاست؛ قطعهای مربع یا مستطیلشکل است که از دو جهت دندانهدندانه است. بااینحال این سنگقبرها با تصاویر نمادین در گورستانهای سراسر کشور دیده میشود، اما در گیلان فراگیرتر است. سنگقبرهای موجود در گورستان روستای بیورزن در شهرستان رودبار هم شاهد این ادعاست. شمشاد از گونۀ درختان هیرکانی است که اجازۀ برداشت آن از دورۀ قاجار به روسیه واگذار شد. علاوهبر ازرونقافتان هنر شانهسازی و ورود شانههای پلاستیکی و چینی ارزانقیمت، آفت دیگری هم گریبانگیر این هنر شدهاست؛ آفت درختان شمشاد خزری، این گونۀ گیاهی را رو به انقراض برد و چند سالی است قطع درختان شمشاد خزری هم ممنوع شدهاست.
ردپای هنر شانهسازی در تاریخ
«ظهیرالدوله» داماد ناصرالدین شاه، دو بار به رشت سفر میکند تا از این مسیر همراه شاه قاجار به اروپا برود. هر دو بار سوغات سفرش خرید شانههای چوبی است. هنری که او با خود به فرانسه هم برد: در صفحۀ ۵۸ کتاب «سفرنامۀ ظهیرالدوله همراه مظفرالدینشاه به فرنگ» اینطور آمده است: «نیم ساعت به غروب آفتاب مانده رسیدیم به امامزاده هاشم و کاروانسرای خیلی قشنگی در فراخنای جلوی امامزاده که تقریباً به عرض پانصد زرع تا رودخانه گشوده است. برای چایخوردن پیاده شده، به دکان شانهتراشی که شش سال قبل هم در مراجعت از رشت به تهران رفته بودم، رفتیم. خیلی ممتاز شانههای خوب میساختند. یکی حضوراً برای من در چهار دقیقه ساخت، با دست و جزئی اسباب ناقابل مختصری، در نهایت امتیاز و پرکاری. گفتم بیست عدد به سلیقۀ خودش بسازد بفرستد رشت که انشاءالله در اکسپوزیسون تماشا بدهم.»
«بیژن شانهچیان» و «حسن پیامی مقدم» از معدود سالخوردگان گیلانی هستند که شانهسازی حرفۀ خانوادگیشان بوده است. شانهچیان ۸۰ سال سن دارد و از ۱۰ سالگی شانهسازی میکرده. نیاکان او همه این پیشۀ خانوادگی را داشتند و او نیز از پدربزرگش این حرفه را آموخته و چند سالی است از این کار دست کشیده. او دربارۀ درخت کیش میگوید: «شانههایی که ما میساختیم، همه از چوب جنگلی درخت کیش بود. کیش، گونۀ مرغوبی است که دانههایش به راحتی نمیشکند. درختان کیش در۲۰ سال اخیر دچار آفت شده و ادارۀ منابعطبیعی قطع این درخت را ممنوع اعلام کرده و اجازۀ برداشت نمیدهد. شانههای چوبی که اکنون در بازار است، کیفیت گذشته را ندارند و با چوبهای ضعیف ساخته میشود؛ یا بامبوهای چینی است و دوام ندارد.»
در کتاب «معاهدات تجاری عصر قاجار و پهلوی: تیشههایی بر ریشۀ درختچۀ شمشاد خزری» میخوانیم که چهطور بخشی از جنگلهای ایران طی عهدنامۀ ترکمنچای از دست رفت و به روسها واگذار شد. از نیمۀ دورۀ قاجار و با سفرهای متعدد شاهان قاجار به اروپا، آنهم با خزانۀ خالی، فروش منابعطبیعی کشور شتاب بیشتری گرفت. طی یک قرارداد، امتیاز بهرهبرداری از جنگلهای شمال ایران برای هفتاد سال به انگلستان واگذار میشود. در زمان ناصرالدینشاه، برای پنج سال، برداشت شمشاد خزری به یک شرکت روسی واگذار میشود. این قرارداد سپس هشت سال دیگر تمدید میشود و علاوهبر شمشاد، اجازۀ برداشت دیگر چوبهای جنگلی شمال ایران در ازای سالی پانزده هزار تومان به روسها واگذار میشود.
شانههای چوبی، دوستدار محیطزیست
درحالیکه دستان هنرمند شانهسازان گیلانی مدتهاست با شانهسازی فاصله گرفته، این روزها تبلیغ زیادی مبنیبر استفاده از شانههای چوبی میبینیم و برای جلوگیری از ریزش مو استفاده از شانههای چوبی توصیه میشود. بیشتر شانههای چوبی که در بازار فروخته میشود، با چوب بامبو ساخته شده و محصول چین است. گفته میشود شانههای چوبی به حفظ سلامت مو کمک میکند و درعینحال دوستدار محیطزیست هم هست و به چرخۀ طبیعت رمیگردد.
برچسب ها:
پیشنهاد سردبیر
مطالب مرتبط
واکنشهای بینالمللی به کودتا در بولیوی
ستاد انتخاباتی محمدباقر قالیباف به پرسشهای «پیام ما» پاسخ داد
پاسخهای محیط زیستی «قالیباف»
برنامه پنجساله هفتم توسعه ابلاغ شد
آخرین فرصت تبلیغاتی برای نامزدها در 15 دقیقه
سیل سواد کوه؛ جستوجوی دو مفقودی ادامه دارد
استخدام «یوزبان» در منطقه پل ابریشم توران
افزایش آتشسوزیهای جنگلی در جهان
محیط زیست سمنان: وضعیت رشد یوز جوان خوب نیست
رئیس سازمان محیط زیست در حاشیه جلسه دولت:
از همه ظرفیتها برای مهار آتش جنگلهای لردگان استفاده میکنیم
رگبار باران و کاهش دما در برخی استانها
نظر کاربران
نظری برای این پست ثبت نشده است.
تبلیغات
وب گردی
- چطور زودتر از همه از پیش فروش قطارها مطلع شویم؟
- چه کسانی نمی توانند مهاجرت کنند؟
- تفاوت رهگیری مالیاتی و کد مالیاتی چیست؟
- نوآوریهای جدید تتر در ارائه خدمات مالی دیجیتال
- عمر باتری آیفون 15 پرو مکس در مقابل سامسونگ اس 24 اولترا
- دوره mba و dba مرکز آموزش های آزاد دانشگاه تهران
- آینده واردات عروسک و اسباب بازی از چین به ایران، پیشبینی و ترندها
- قطار رجا؛ انتخابی امن و راحت برای سفرهای شما
- حضور خوشبخت در نمایشگاه آگروفود ۱۴۰۳
- سیگما، پلتفرم اختصاصی و آنلاین خرید و فروش محصولات کرمان موتور بیشتر
بیشترین نظر کاربران
معمای ریاست محیط زیست در کابینه رئیسی
بیشترین بازنشر
پربازدیدها
1
به نام حیوانات به کام باغوحشداران
2
«بمو» را تکهتکه کردند
3
سوداگران گنج پل تاریخی ۳۰۰ ساله در بابل را تخریب کردند
4
محیطبانها با رد زنی چرخهای موتورسیکلت به شکارچیان رسیدند
5
کبوتر نماد مناسبی برای صلح است؟
دیدگاهتان را بنویسید