|پیام ما| موسم بارش‌های سیل‌آسا در آسیاست. یک سو هند و پاکستان و افغانستان، سوی دیگر آذربایجان و ارمنستان و از طرف دیگر قطر، حوزه خلیج فارس، امارات متحده عربی و عربستان همه درگیر باران و باد شدیدند. در 18 استان ایران هم آماده‌باش اعلام شده و هشدارهای قرمز و نارنجی یکی پس از دیگری به شهروندان نهیب می‌زند که در کنار مسیل‌ها و رودخانه‌ها رفت‌وآمد نکنند و تا وقتی «مونسون» برقرار است، برنامه طبیعت‌گردی‌‌شان را بگذارند برای بعد. مونسون نام پدیده‌ای است که این روزها زیاد شنیده می‌شود؛ پدیده‌ای جوی که باران فصلی، موسمی یا تابستانی خوانده می‌شود. گزارش پیش رو به این سوال‌ها پاسخ می‌دهد: مونسون چیست، از کجا آمده و کی قرار است از این سرزمین برود؟

کارشناسان هواشناسی می‌گویند باران‌های موسمی، تقریبا همزمان با بادهای ۱۲۰ روزه سیستان آغاز می‌شوند و حدود 100 روز برقرارند؛ از روزهای پایانی خرداد این سامانه سایه‌اش را بر شهرها و روستاها می‌اندازد و در روزهای ابتدایی مهر به پایان می‌رسد و با چند هفته تاخیر آثار فعالیت آن در جنوب شرقی ایران (سیستان و بلوچستان) نیز مشاهده می‌شود. این بار اما مونسون با قدرت و گسترده وارد شد. چنان که از روز پنج‌شنبه استان‌های سیستان و بلوچستان، اصفهان، کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری، کرمان، یزد، فارس، بوشهر، سمنان، البرز، قزوین، قم، تهران، زنجان، گیلان، مازندران، گلستان و شمال خراسان شمالی، هرمزگان و خوزستان شاهد بارندگی‌های شدید و گاه سیلابی بودند. این بارندگی‌ها طغیان رودخانه‌ها را در نقاط مختلف کشور به دنبال داشت و خسارت جانی و مالی فراوانی بر جای گذاشت و زندگی بسیاری را در نقاط نزدیک به مسیل‌ها و رودها مختل کرد. این وضعیت اما فقط در ایران تجربه نشده. جریان بارش‌های شدید موسمی پاکستان، افغانستان، امارات و کشورهای حوزه خلیج فارس را تحت تاثیر قرار داده است و همچنان ادامه دارد.
مونسون چیست؟
این اتفاقی است که سبب مونسون یا باران‌های موسمی می‌شود: تغییر بسیار زیاد دما در خشکی‌های بزرگ در مقایسه با سطح اقیانوس‌های همسایه. این اتفاق هر سال تکرار می‌شود و باران‌های فصلی اتفاقی هر سال تکرار می‌شوند. مونسون (Monsoon) برگرفته از واژه «موسم» (به زبان عربی) و به معنی فصل است و مونسون تابستانه هند به بارش ماه‌های ژوئن، جولای، آگوست و سپتامبر گفته می‌شود.
احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی به «پیام ما» می‌گوید: «مونسون همان بادهای موسمی است و باران‌های فصلی تابستان. این پدیده هم مانند هر پدیده جوی دیگری شدت و ضعف دارد. ما هر سال شاهد وقوع بارش‌های موسمی هستیم و بیشترین منطقه تاثیر آن شبه قاره هند است، یعنی جنوب رشته‌کوه هیمالیا و در واقع قاره‌های نیمکره شمالی.» او ادامه می‌دهد: «گاهی اثرات مونسون که انتقال رطوبت یا نسیم از دریا به سمت خشکی است، شدت و جایگاهش تغییر می‌کند. امسال نسبت انتقال رطوبت به فلات ایران تا حدودی افزایش یافته و بارش‌های جنوب شرق کشور نسبت به شرایط نرمال قدری فراتر رفته است. این تفاوت مونسون امسال با سال‌های گذشته است.»
رئیس گروه توسعه هواشناسی کاربردی اداره کل هواشناسی یزد به ایرنا چنین توضیحی داده است: ناحیه اقیانوسی حاره‌ای، به ویژه دریای عرب، خلیج بنگال و اقیانوس هند مهمترین منبع دمایی و رطوبتی هستند که انرژی لازم برای ادامه گردش بزرگ مقیاس مونسون و فعالیت پیوسته آن روی شبه قاره هند را فراهم می‌کند. اگر سیستم مونسونی هند بسیار فعال بوده و رطوبت خیلی زیادی داشته باشد، به عرض‌های شمالی و غربی‌تر متمایل شده و در استان‌هایی مانند کرمان، هرمزگان، فارس، یزد و اصفهان نیز بارندگی رخ خواهد داد اما در مواقعی که رطوبت انتقالی کم باشد، در این نواحی با ایجاد ابرهای جوششی کم‌ضخامت‌تر، طوفان گرد و خاک و افزایش نسبی دما پدید می‌آید. به نظر می‌رسد با چاشنی گرمایش زمین و تغییر اقلیم، رفتار مونسون امسال به شکل تقریبا استثنایی تغییر کرده و موجب بارش‌های فراسنگین در قسمت‌های وسیعی از نیمه جنوبی کشور می‌شود. با توجه به خشکی بیش از حد زمین و نبود پوشش گیاهی مناسب در این مناطق، بارش های رگباری شدید می‌تواند منجر به جاری شدن روان‌آب و حتی سیلاب در برخی نقاط شود.
مونسون؛ مخرب یا نجات‌دهنده؟
در پاکستان 5 هفته بارش‌های موسمی شدید و مداوم و وقوع حوادث مرتبط با سیل تاکنون دست کم ۳۵۷ نفر را کشته و بیش از 400 نفر دیگر را زخمی و مصدوم کرده است. اما جدا از خسارت‌های جانی غیرقابل جبران، در شرایطی که زمین‌های تشنه درگیر خشکسالی‌های شدید و مداوم‌اند آیا می‌توان گفت، بارش‌های موسمی دست کم برای زمین نجات‌دهنده‌اند؟ رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی در پاسخ به این سوال که مونسون بیشتر مخرب است یا نجات‌بخش چنین توضیحی می‌دهد: «باران‌های موسمی برای خیلی از کشورها نجات‌دهنده است مثل هند و پاکستان. چنان که بخش عمده‌ای از آبی که این کشورها به‌طور سالانه برای کشاورزی نیاز دارند، از همین باران‌های موسمی دریافت می‌کنند. برای ما هم نعمت است. باران رحمت خداوند است. اما بخشی از مخرب بودن این باران‌ها و سیلاب‌ها به رفتار ما در محیط زیست کشور مرتبط است.» وظیفه ادامه می‌دهد: «ما مساحت رودخانه‌ها را اشغال کرده‌ایم، اطراف آنها را ویلاسازی کرده‌ایم، گذر آب را تنگ کرده‌ایم و رودخانه‌های طبیعی را به کانال تبدیل کرده‌ایم. اینها باعث می‌شود، در زمانی که شدت بارش‌ها زیاد است، آب‌ها دیگر در آن فضای تنگ جا نگیرند و وارد محیط شهری و روستایی شوند. از سوی دیگر بافت قوی خاک با چرای بی‌رویه دام و کشیدن جاده‌های بسیار زیاد در مراتع طبیعی و تغییر کاربری‌ها، از بین رفته و وضعیت طبیعی خاک را بر هم زده‌ایم. خاک تفتیده و خشک به راحتی گل‌آلود می‌شود و باران گل‌آلود هم کمتر به زمین نفوذ می‌کند و باعث چنین خسارت‌هایی می‌شود.»
چه خواهد شد؟
وظیفه به این باران‌ها خوش‌بین است. «پیش‌بینی‌های هواشناسی نشان می‌دهد این هفته که شرایط خوب است و انتقال رطوبت به خوبی صورت می‌گیرد و بارش‌هایی را پیش رو خواهیم داشت اما به نظر می‌رسد از هفته‌های آینده شدت بارش‌ها کمتر می‌شود.» به گفته او مونسون که از اواخر خرداد شروع شده، تا اواخر شهریور ادامه دارد و در همین زمان بیشترین بارش‌ها در شبه‌قاره هند صورت می‌گیرد. بعد که به آخر تابستان یا اوایل پاییز می‌رسیم مونسون قطع می‌شود و علتش این است که اختلاف دمای بین خشکی و اقیانوس کم‌کم ضعیف می‌شود و از بین می‌رود و مونسون فروکش می‌کند. وظیفه با اشاره به این موارد ادامه می‌دهد: «پس این باران‌های موسمی که تجربه می‌کنیم پدیده عجیبی نیست و کاملا طبیعی است.»
سرنوشت همسایه‌ها
صادق ضیائیان رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوا درباره وضعیت بارندگی در کشورهای همسایه، به ایسنا گفته است که روز شنبه (۸ مردادماه) در پاکستان، شرق افغانستان به‌ویژه جنوب شرقی افغانستان و همچنین در کشورهای آذربایجان و ارمنستان و در قسمت غربی این دو کشور بارندگی پیش‌بینی می‌شود و همچنین بارش‌هایی در قطر، حوزه خلیج فارس، امارات متحده عربی و کشور عربستان شاهد خواهیم بود. روز یکشنبه (۹ مردادماه) هم بارش‌ها در کشور آذربایجان و ارمنستان ادامه دارد و در عربستان بارش‌ها تقویت می‌شود. همچنین بارش‌هایی در کشور امارات، شمال شرقی پاکستان و شرق کشور افغانستان پیش‌بینی می‌شود.