بوستان قیطریه در گذشته باغی متعلق به خواهر تنی «ناصرالدین‌شاه قاجار» بود که «امیرکبیر» ساختمانی را که اکنون در ضلع شمال‌غربی فرهنگسرا و کتابخانهٔ پارک است، در آن ایجاد کرد. این بوستان در سال ۱۳۵۶ به همت شهردار وقت تهران یعنی «غلامرضا نیک‌پی» که خود نوهٔ دختری شاهزاده «ظل‌السلطان» فرزند «ناصرالدین‌شاه» بود، با وقف قسمتی از زمین‌های موروثی و با خرید و تجمیع باقیماندهٔ باغ که در دست ورثهٔ «صدیق‌الدوله» از نواده‌های قاجار بود، ساخته شد.

 

اما ماجرای کاوش‌های باستان‌شناسی در محدودهٔ تپهٔ قیطریه به پیش از این برمی‌گردد. این محدوده یک‌بار در سال ۱۲۷۹ شمسی شاهد کشف اتفاقی آثاری در تپه‌ای ماسه‌ای نزدیک باغ ییلاقی انگلیسی‌ها در قلهک، نزدیک تهران بود؛ مجموعه‌ای شامل سه شیء مفرغی، مربوط به اواخر هزارهٔ دوم قبل از میلاد و هفت ظرف سفالی خاکستری‌رنگ، مربوط به عصر آهن اول (۱۵۰۰-۱۲۰۰ق‌م).

پس از آن در ۱۳۱۸ شمسی، گوری باستانی توسط مقنیان و کارگران ساختمانی که مشغول کار بودند در باغ «مهدیقلی‌خان هدایت» در دروس کشف شد و تعدادی ظروف از این گور به‌دست آمد که با مداخلهٔ موزهٔ ایران باستان، نیمی از آنها به صاحب باغ واگذار شد و نیمی دیگر به موزه انتقال یافت.

 

اواخر پاییز ۱۳۳۷ شمسی نیز در حین ساخت‌وساز ساختمان در تپهٔ قیطریه، آثاری از گورستانی سه هزار و ۲۰۰ ساله کشف شد. گورستان قیطریه که سند مهمی از روش تدفین دورهٔ عصر آهن در تهران بود، در جریان کندن زمین در برکهٔ آب قیطریه مشرف به «باغ صارم‌الدوله» (پارک قیطریهٔ کنونی) پدیدار شد.

 

کاوش‌ها به کجا رسید؟

«سیف‌الله کامبخش‌فرد» در مقدمه‌ٔ گزارش خود از حفاری‌های گورستان قیطریه نوشته است: «در اواخر پاییز سال ۱۳۴۷ پس از آنکه به‌طور مستمر و چند هفتهٔ پیاپی تیغه‌های لودر بساز‌وبفروش‌ها، میراث یک گورستان عظیم سه هزار و ۲۰۰ ساله را در تپه‌های قیطریه شیار کرد، موضوع پیگیری شد. از طرف اداره‌کل باستان‌شناسی و فرهنگ عامه مأموریت یافتم در رأس یک هیئت از باستان‌شناسان ایرانی در این تپه کاوش و بررسی کنم.»

 

او در نامه‌ای به شهرداری تهران درخواست می‌کند علاوه‌بر توقف عملیات گودبرداری در تپه‌های قیطریه صدور مجوزهای جدید را هم در منطقه تا پایان کاوش‌های باستان‌شناسی متوقف کند.

آثار به‌دست‌آمده از تپه‌های قیطریه از جمله سفالینه‌ها و اشیای برنزی در حال حاضر در موزهٔ ملی ایران نگهداری می‌شود، اما از گورستان و محل کشف اجساد که سند مهمی از دورهٔ عصر آهن بود، دیگر هیچ اثری به‌جای نمانده تا ابهام‌ها را پاسخ دهد، زیرا با پایان کار باستان‌شناسان ساخت‌وساز با سرعت پیش رفت و روی گورستان برای همیشه با برج‌های مسکونی پوشیده شد.

 

این تپه‌ها بعدها بخشی از پارک شد. باستان‌شناسان کاوش‌ها را ادامه ندادند؛ زیرا برای ادامهٔ کاوش‌ها لازم بود درختان پارک قیطریه قطع شوند. باستان‌شناسان معتقد بودند محوطهٔ باستانی احتمالاً در پارک ادامه دارد.

آنها به سؤال‌های زیادی دربارهٔ تاریخ باستان تهران پاسخ داده بودند و چون نباید درختی قطع می‌شد، کاوش‌های بیشتر را به آیندگان سپردند. حالا شهرداری تهران می‌خواهد در پارک قیطریه مسجد بسازد، آن‌هم در جایی که احتمالاً مهمترین محوطهٔ باستانی تهران است.

 

واکنش‌ها

در یک هفتهٔ گذشته بسیاری از صاحب‌نظران در حوزهٔ شهرسازی و همچنین میراث فرهنگی ساخت مسجد در پارک قیطریه را اقدامی اشتباه توصیف و همچنین تعدادی از مردم محلهٔ قیطریه صبح روز سیزدهم فروردین در اعتراض به ساخت مسجد در محوطهٔ پارک قیطریه تجمع کردند، اما واکنش شهردار و شورای شهر تهران به این موضوع بحث‌برانگیز است.

«محسن سعادتی» تأکید کرده بود قیطریه محوطهٔ باستانی مهمی است و مرحوم کامبخش‌فرد وقتی آنجا را کاوش کرد گفت توانسته ۳۵۰ گور کشف کند و هنوز آثار زیادی آنجا هست که باید کاوش شود.

 

بولدوزر تخریب شهر

حالا یک کارشناس میراث‌‌فرهنگی به «پیام ما» می‌گوید: «ساخت مسجد در پارک قیطریه به دلایل فنی و قانونی و شرعی و عقلی خطاست. ما در منطقهٔ قیطریه سابقهٔ تاریخی و آثار تاریخی داریم که مشهود نیستند و احتمال اینکه در حفاری و کاوش مشخص شوند، وجود دارد. اما اصلاً فرض را بر این بگذارید که این منطقه آثار تاریخی هم نداشته باشد، باز هم ساخت مسجد در این منطقه نامعقول و غیرشرعی و غیرقانونی است.»

 

«سید محمد بهشتی» از بولدوزرهای ویرانگر مدیریت شهری می‌گوید که نه‌تنها در بوستان قیطریه که در همهٔ شهر در حال حرکت هستند و فقط خرابی به بار می‌آورند و عجیب است که رئیس شورای شهر که یک شهرساز است، در این باره سکوت کرده.

او با تأکید بر اینکه ساخت این مسجد هیچ توجیهی جز لجبازی با مردم ندارد، توضیح می‌دهد: «طبق قانون پهنه‌های مختلف شهری دارای خصوصیتی هستند و پهنه G پهنه‌ای است که نمی‌شود بدون منطق و قانون در آن دخل و تصرف کرد. (پهنۀ G حاوی فضاهای سبز و باز عمومی و خصوصی، پارک‌های جنگلی، باغات و غیره است و ساخت‌وساز در آن محدود است. نه‌تنها وجود این پهنه در شهر تهران، باعث طراوت و زیبایی بصری و پاکی هوا، بلکه مانع گسترش افقی شهر تهران می‌شود.) اگر هم روزگاری بخواهند این کار را کنند، باید مراحل قانونی و پیچیده‌ای را طی کنند.»

 

بهشتی با انتقاد از شورای شهر تأکید می‌کند:‌ «باعث حیرت است و انگار ما عملاً شورای شهر نداریم که زیرمجموعه‌اش یعنی شهرداری این‌طور دست به تخریب شهر می‌برد. اصلاً به‌فرض که سابقهٔ ساخت مسجد در بوستان‌های متعددی وجود دارد. اگر جایی خطا صورت گرفته، خطای جدید را توجیه نمی‌کند. در همین پارک بنایی از قبل موجود بود که الان فعالیت‌های فرهنگی در آن صورت می‌گیرد و در پارک اندیشه قبل از پارک شدن تأسیساتی وجود داشت. این متفاوت است با اینکه ما هویت یک بوستان تاریخی را با دخل و تصرف جدید از بین ببریم. سه تا مسجد در فاصلهٔ ۵۰۰ متری بوستان قیطریه وجود دارد. مدیریت شهری بهتر است نمازگزار پیدا کند، نه اینکه مسجد را چون خاری در چشم مردم فرو کند.»