| پیام‌ما | توضیحات «جبار وطن‌فدا» مدیرکل دفتر رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک شرکت مدیریت منابع آب ایران درباره حقابه عراق و اظهارات مقامات عراقی آن هم در شرایطی که ایران از ابتدای امسال هفته‌های پر ریزگردی را تجربه کرده نشان از برجسته‌تر شدن معضل دیپلماسی آب آن هم در شرایط تغییر اقلیم است. در همین هفته‌هایی که از نخستین سال سده جدید شمسی پشت سر گذاشته‌ایم ایران خود نیز درگیر مطالبه حقابه هیرمند از افغانستان و رایزنی با مقامات ترکیه در مورد سدسازی‌هایشان به ویژه در حوزه رودخانه ارس بوده است.

زمزمه عراقی‌ها در مورد حقابه‌شان از رودخانه‌های مرزی با ایران در حالی بیشتر شده است که مدیرکل دفتر رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک شرکت مدیریت منابع آب ایران با ارائه توضیحاتی در مورد تفاهم‌نامه‌های قدیمی میان ایران و عراق بر وضعیت خشکسالی پیوسته در همه حوضه‌های آبریز تاکید کرده است.
عراقی‌ها از تابستان سال گذشته نسبت به وضعیت حقابه‌های رودخانه‌های مرزی کشورشان با ایران اعتراض داشته و حتی سخن از طرح شکایت به دیوان بین‌المللی دادگستری مطرح کردند. فارغ از این نکته که چنین اقدامی از سوی عراقی‌ها وجاهت قانونی در دیوان‌ بین‌المللی دادگستری دارد یا نه، باید به این نکته توجه داشت که تنها ۸ تا ۱۰درصد از آورد رودخانه دجله از رودخانه‌هایی تامین می‌شود که از ایران سرچشمه می‌گیرند.
ایران و عراق ۳۶ رود مرزی مشترک با هم دارند، که اروندرود از معروفترین آن‌ها است. چند رودخانه از ایلام در ایران سرچشمه می‌گیرند که علاوه بر ایران به سمت عراق نیز انشعاب دارند. از جمله آن‌ها می‌توان به رود‌های دویرج، چنگوله، کنجان چم، گاوی، کانی شیخ، ترساق، گنگیر، گدار خوش و تلخاب اشاره کرد.
«علی مریدی» عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی و مدیرکل اداره آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست پیشتر درباره طرح‌های مدیریت منابع آب ایران در محدوده استان‌های کردستان، کرمانشاه و ایلام گفته بود‌: «رودخانه دجله بین کشورمان و کشورعراق قراردارد. آب چند رودخانه ایران به دجله می‌ریزد.رودخانه کلاس از آذربایجان غربی شروع شده و پس از عبور از استان‌های کردستان، کرمانشاه و ایلام به سد کانی‌سیب می‌ریزد. از طرفی دیگر مهمترین رودخانه استان کردستان، سیروان است که این رود هم به کانی سیب می‌ریزد. در این منطقه تونل انتقال نوسود را داریم که آب را وارد استان کرمانشاه می‌کند که به تبع آن قصرشیرین وچند دشت مهم این استان از آن سیراب می‌شود. سپس تونل انتقال آب، که بعد از تونل به کانال و لوله تبدیل می‌شود وارد استان ایلام شده و تا دهلران و جنوب استان ایلام امتداد پیدا کرده و تمام اراضی کشاورزی این مسیر را سیرآب می‌کند.»
مریدی در تحلیل تأثیر طرح‌های مدیریت منابع آب ایران بر عراق تأکید کرده بود : «سهم ایران از کل مجموعه آب دجله، چیزی حدود 8 تا 10 درصد است که سهم زیادی نیست زیرا ما همه آب را که نمی‌گیریم. ما سهم کشور عراق و محیط زیست را کنار گذاشتیم. ما سهم محیط زیست و همچنین سهم کشور عراق که با هم به نوعی وصل هستند را هم در نظر گرفته‌ایم. وقتی آب رها می شود رودخانه ادامه حیات دارد، یعنی آن آب پایین می‌رود و وارد کشور عراق می‌شود و به این ترتیب عراق هم از این موهبت الهی استفاده می‌کند.»
عراقی‌ها چه می‌گویند؟
به جز اعتراض‌هایی که مدیران مرتبط با آب در عراق مطرح کرده بودند به تازگی «ایاد علاوی» نخست وزیر اسبق عراق در گفت‌وگویی با «میدل‌ایست‌نیوز» گفته است: احقاق حقابه عراق از ایران و ترکیه نیازمند اقدام فوری است.
او که رئیس ائتلاف الوطنیه در عراق است همچنین تأکید کرده: در خصوص بحران زیست‌محیطی در این کشور گفت که کمبود آب و خطر خشکسالی زنگ خطر را در عراق به صدا درآورده است. گزارش سازمان ملل درباره بحران آب در عراق نشان می‌دهد سطح آب رودخانه‌های دجله و فرات 73 درصد کاهش داشته که این بسیار خطرناک است و دولت باید با جدیت با این مساله و ریشه‌های آن برخورد کند.
«مهدی رشید الحمدانی»، وزیر منابع آبی عراق نیز پیشتر در افتتاح یک پروژه آبی در استان دیالی، هم‌جوار با ایران، به خبرنگاران گفته بود که «ایران به حقابه عراق از رودخانه‌های مشترک احترام نمی‌گذارد هرچند سدهایش پر از آب است».
موضوع اعتراض عراقی‌ها به مسائل آبی مربوط به امروز و دیروز نیست. براساس شواهد عراقی‌ها در سال‌های ۱۳۱۱ و ۱۳۱۴ شمسی نیز اعتراض‌هایی داشته‌اند. وب‌سایت اقتصاد۲۴ سال قبل در گزارشی نوشت : در ابتدای دهه ۱۳۰۰ درگیری و اختلافاتی میان دو کشور وجود داشت و در زمان‌هایی که ایران کشاورزی و استفاده کمتری داشت، آب بیشتری به سمت عراق می‌رفت و کشاورزان عراقی سهم بیشتری از حقابه نصیبشان می‌شد. به‌طور مثال در سال ۱۳۰۷ زمانی که بارندگی در ایلام کم شده بود، آب کمتری به سمت عراق می‌رفت و کشاورزان خسارت زیادی متحمل شدند که حتی نمایندگان مجلس عراق به ایران به خاطر عدم تقسیم برابر آب، اعتراض کردند. مهمترین قرارداد میان دو کشور بر سر اروندرود است که قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر است.
با این حال علی رادی، سخنگوی وزارت منابع آبی عراق چند هفته قبل در بیانیه‌ای توضیحاتی داد. در این بیانیه آمده بود: دولت عراق با اعلام کمبود ذخایر آب و کاهش قابل توجه میزان آب ورودی از کشورهای همسایه نسبت به بحران کمبود آب در این کشور هشدار داده است.
علی رادی، سخنگوی وزارت منابع آبی عراق دلایل بحران آب را “تغییرات آب‌و‌هوایی، کمبود باران و برف و افزایش شدید دمای هوا” عنوان شده است. اما باز هم سخن از طرح دعوی در دیوان بین‌المللی دادگستری توسط عراقی قوت داشته است.
ضعف دیپلماسی آب
یکی از عمده‌ترین مشکلاتی که ایران از نبود آن در رنج است فقدان دیپلماسی عمومی و حل بسیاری مشکلات از این طریق بوده است. عموما وزارت امورخارجه ایران بیش از پرداختن به دیپلماسی عمومی طرفدار دیپلماسی رسمی است. این در حالی است که در بسیاری از موارد از جمله مسائل مربوط به آب نیاز به دیپلماسی عمومی و ورود نهادهایی غیردولتی و گفت‌وگو میان کارشناسان مختلف راهگشا است. دکتر «حجت میان‌آبادی» متخصص دیپلماسی آب از هلند دراین‌باره در توییتی که اخیراً در توییتر خود منتشر کرده است نوشت: دیپلماسی عمومی‬ یکی از ابزارهای به‌شدت مغفول‌مانده دیپلماسی آب در کشور است که دراین چنددهه مورد غفلت جدی مدیران و سیاستگذاران دیپلماسی آب بویژه در وزارت نیرو بوده است.‏عدم درک صحیح از دیپلماسی آب و محدودکردن “دیپلماسی” صرفاً به “مذاکرات رسمی”یکی از بزرگترین مشکلات دیپلماسی آب کشور بوده وهست.
این در حالی است که در مورد افغانستان و ترکیه دو کشوری که بالادست ایران محسوب می‌شوند و فعالیت‌های سدسازی آن‌ها سبب بروز بحران‌هایی شده است نیز وضعیت ایران محدود به مذاکرات رسمی شده است. مردم سیستان و بلوچستان و هامون‌نشینان سال‌هاست گرفتار بدعهدی در رهاسازی حقابه تالاب‌های بین‌المللی هامون هستند.
ایران و عراق هردو گرفتار خشکسالی‌اند
«جبار وطن‌فدا» مدیرکل دفتر رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک شرکت مدیریت منابع آب ایران با تشریح رویکرد اصولی جمهوری اسلامی ایران در خصوص بهره‌برداری از رودخانه‌های مرزی، به برخی اظهارات طرح شده درباره آب‌های مرزی ایران و عراق واکنش نشان داد.
به گزارش خبرگزاری آب ایران، «جبار وطن‌فدا» گفت: سیاست‌های بهره‌برداری از منابع آب در سمت ایران به دلایل بشردوستانه و حسن همجواری و دوستی با مردم مسلمان عراق همواره به گونه‌ای بوده که متناسب با شرایط اقلیمی و منابع آب، جریان حداکثری به سوی عراق رها شده است.او دراین‌باره توضیح داد: در خصوص آب‌های مرزی ایران و عراق، ما یک موافقت‌نامه رسمی دوجانبه داریم که حدود 50 سال قدمت دارد. موافقت‌نامه استفاده از آب رودخانه‌های مرزی که در خرداد 1354 منعقد شده، در واقع بخشی از معاهده مرزی و حسن همجواری بین دو کشور، معروف به معاهده 1975 الجزایر است که هم سابقه طولانی دارد و هم از لحاظ محتوایی و مکانیزم‌های پیش‌بینی شده در آن و از جمله مکانیزم حل اختلاف، یکی از توافق‌های مترقی به‌شمار می‌رود. ضمن اینکه این موافقت‌نامه دوجانبه، در سازمان ملل متحد هم ثبت شده و اعتبار بین‌المللی دارد.

جبار وطن‌فدا : فراموش نکنیم که کشور ما هم مانند عراق با پدیده خشکسالی شدید مواجه است و خصوصاً در دو سال آبی اخیر، خشکسالی شدیدی را در همه حوضه‌های آبریز داخلی و مرزی تجربه کرده است و حتی در صحبت‌های وزیر منابع آب عراق، هم بر این واقعیت تاکید شده است.

وطن‌فدا در ادامه تصریح کرد: در قالب این موافقت‌نامه، در سال‌های گذشته، چه قبل و چه بعد از انقلاب اسلامی ایران، چندین نشست با طرف عراق برگزار کرده‌ایم. از جمله کمیسیون دائمی فنی مختلط رودخانه‌‌های مرزی، که متشکل از تعداد مساوی از کارشناسان فنی دو طرف است، دو نشست در سال 1356 برگزار کرد و مصوباتی هم داشته است.مدیرکل دفتر رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک شرکت مدیریت منابع آب ایران همچنین یادآور شد: وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در آبان‌ و دی‌ سال 1400 هم طی دو یادداشت رسمی به طرف عراقی، اعلام آمادگی کرده است که در اجرای این موافقت‌نامه میزبان هیات محترم عراقی در تهران باشد که تا کنون پاسخ رسمی از سوی آن کشور در این خصوص دریافت نکرده‌ایم. البته ما همچنان پیگیر نشست‌های دوجانبه هستیم و معتقدیم برگزاری نشست‌های رسمی و دوجانبه و بررسی موضوع‌های مورد نظر طرفین نتایج مفید و بهتری در مقایسه با ارتباط غیرمستقیم رسانه‌ای بین مقام‌های دو کشور در بر دارد.
این مقام مسئول همچنین با بیان اینکه اصولاً هیچ‌گونه نقض حقوق عراق نسبت به رودخانه‌های مرزی، از سوی ایران رخ نداده است، تصریح کرد: ایران در رودخانه‌های مرزی، برای عراق قائل به حقابه است و تعیین این حقابه‌ها در مواردی که هنوز تعیین نشده، از جمله موضوع‌هایی است که باید در نشست‌های دوجانبه و با توجه به چارچوبی که در موافقت‌نامه استفاده از آب رودخانه‌های مرزی آمده است، پیگیری و تصمیم‌گیری شود. امیدوار هستم برادران عراقی ما هم در پاسخ به یادداشت‌های رسمی ایران، سریع‌تر نسبت به برگزاری این نشست‌ها اعلام موافقت و آمادگی کند.

تابستان ۱۴۰۰ با وجود نیاز شدیدی که در کشور ما برای تولید برق و حفظ ذخایر آبی در سدهای برق‌آبی وجود داشت، بهره‌برداری از نیروگاه‌های برق‌آبی واقع بر رودخانه‌های مرزی، و مخصوصاً سد برق‌آبی سردشت، را به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی کردیم که جریان آب خروجی به سمت عراق، هیچ‌گاه قطع نشود.

وطن‌فدا در ادامه افزود: فراموش نکنیم که کشور ما هم مانند عراق با پدیده خشکسالی شدید مواجه است و خصوصاً در دو سال آبی اخیر، خشکسالی شدیدی را در همه حوضه‌های آبریز داخلی و مرزی تجربه کرده است و حتی در صحبت‌های وزیر منابع آب عراق، هم بر این واقعیت تاکید شده است.
وطن‌فدا هر دو کشور ایران و عراق را تحت تاثیر شرایط آبی حوضه دجله و فرات دانست و گفت: اقدامات و نوع مدیریت آب در کشورهای حوضه دجله و فرات، کشور ما را هم بسیار متاثر کرده است. به دلیل مجموعه اقدامات انجام شده در حوضه دجله و فرات و پروژه‌های عظیم در کشورهای حوضه شامل ذخیره‌سازی و انحراف آب و عدم تامین حقابه ‌محیط زیستی تالاب‌های جنوب عراق، مردم ما به‌ویژه در استان‌های خوزستان، ایلام و کرمانشاه و اخیراً بسیاری از استان‌های کشور ایران، متحمل آسیب‌های ‌محیط زیستی، بهداشتی، اقتصادی و اجتماعی ناشی از تشدید توفان‌های گرد و غبار در منطقه شده‌اند.
این مقام مسئول در وزارت نیرو همچنین افزود: یا مثلاً جریان آب در رودخانه اروندرود یا شط‌العرب، در سال‌های اخیر به خاطر قطع جریان فرات و کاهش شدید جریان از دجله، شدیداً کاهش یافته و این شرایط باعث نفوذ شوری در اروند و کارون تا محدوده شهر اهواز شده است. در این خصوص ما ناچار شده‌ایم هزینه‌های زیادی برای کاهش تبعات منفی این امر صرف کنیم.
وطن‌فدا در بخش دیگری از تحلیل خود گفت: طبق مستندات بین‌المللی، عراق و ترکیه با احداث سدهای متعدد تا کنون به میزان 5 برابر آورد طبیعی رودخانه فرات و 3 برابر آورد طبیعی رودخانه دجله، مخزن ذخیره آب ایجاد کرده‌اند. یعنی در فرات 170 میلیارد متر مکعب و در دجله 130 میلیارد مترمکعب، حجم ذخیره سدها است. در حالی که سهم سدهای ایران تنها 1 درصد سدهای حوضه است.
مدیرکل دفتر رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک شرکت مدیریت منابع آب سپس اظهار کرد: در همین باره، مایلم به درخواست مقامات محلی در عراق برای رهاسازی آب و در ادامه نامه تشکر محبت‌آمیز آن مقامات در مورد تداوم جریان آب رودخانه سیروان در تابستان سال 1400 اشاره کنم که آن را نشانه دوستی دو ملت و حسن روابط دو کشور می‌دانم. این موارد هم مسلما از نظر رسانه‌ها و مردم شریف عراق دور نمی‌ماند و نباید روایات رسانه‌ها بر سخنان تفرقه‌انگیز و نمایشی متمرکز شود.
او سپس گفت: مورد دیگر را در اوایل تابستان سال گذشته داشتیم که با وجود نیاز شدیدی که در کشور ما برای تولید برق و حفظ ذخایر آبی در سدهای برق‌آبی وجود داشت، بهره‌برداری از نیروگاه‌های برق‌آبی واقع بر رودخانه‌های مرزی، و مخصوصاً سد برق‌آبی سردشت، را به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی کردیم که جریان آب خروجی به سمت عراق، هیچ‌گاه قطع نشود.
شکایت عراق نمی‌تواند وجاهت حقوقی داشته باشد
این مقام مسئول در وزارت نیرو به موضوع طرح شکایت از سوی عراق به دیوان بین‌المللی دادگستری واکنش نشان داد و گفت: طرح این شکایت اصولا فاقد وجاهت حقوق بوده و بر خلاف روابط حسنه دو کشور و حسن همجواری است. چرا که چارچوب حقوقی رسمی برای مذاکرات آبی بین ایران و عراق، موافقت‌نامه استفاده از آب رودخانه‌های مرزی مصوب 26 دسامبر 1975 است که در سازمان ملل متحد هم ثبت شده است.وطن‌فدا سپس گفت: در این راستا جمهوری اسلامی ایران بارها برای مذاکره در خصوص رودخانه‌های مرزی در چارچوب مکانیزم پیش‌بینی شده در این موافقت‌نامه اعلام آمادگی کرده است. تا جایی که می‌دانم حتی جناب آقای الحمدانی هم در نشستی که در شهریورماه 1400 در تهران برگزار شد، به صراحت بیان کردند که موافقت‌نامه 1975 از نظر ایشان مورد پذیرش بوده و معتبر است.