کارشناسان حیات‌وحش ادعای خروج گوزن زرد ایرانی از فهرست گونه‌های در معرض خطر را رد می‌کنندماندگاری گوزن زرد در فهرست سرخهوشنگ ضیایی: این نقل و انتقال‌ها در اسارت نمی‌تواند این گونه را از خطر انقراض خارج کند، وقتی گونه‌ای در اسارت است، دیگر جزو حیات وحش به حساب نمی‌آید فرشاد اسکندری: مشکل در معرض خطر بودن گوزن زرد ایرانی با انتقال چند فرد از یک زیستگاه تکثیر در اسارت به زیس
کمتر از چهارده سال پیش، اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN)، گوزن زرد ایرانی را در رده گونه‌های «در معرض خطر انقراض» فهرست سرخ قرار داد. گونه‌ای که سال‌ها در زیستگاه طبیعی‌اش یعنی اطراف دز و کرخه و زاگرس هم به‌خوبی رویت نمی‌شد، از سال ۱۳۸۵ برای تکثیر در اسارت به سایت‌های مختلفی منتقل شد و البته همچنان نتوانست از رده گونه‌های در معرض خطر خارج شود. اکنون که بر اساس گفته مسئولان سازمان حفاظت محیط زیست تنها ۳۰۰ گوزن زرد در ایران وجود دارد، مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی گفته است: «با افزایش جمعیت گوزن‌های زرد ایرانی در مرکز تکثیر رشکان، افزون بر آنکه زمینه انتقال این گونه به زیستگاه اشک پارک ملی ارومیه وجود دارد، امکان انتقال به سایر زیستگاه‌ها هم ممکن است و با این اقدامات تاثیرگذار، امیدها برای خارج شدن گوزن زرد ایرانی از لیست قرمز (در معرض انقراض) وجود دارد.» کارشناسان حیات وحش اما این ادعا را رد می‌کنند. آنها می‌گویند این نقل و انتقالات و افزایش چند فرد، دلیلی برای خروج از فهرست قرمز نیست و گوزن زرد ایرانی همچنان گونه‌ای است در معرض خطر. در همین حال «هوشنگ ضیایی» که سال‌ها مسئول پروژه احیای گوزن زرد ایرانی بوده هم به «پیام‌ما» می‌گوید: «گونه‌ای که در اسارت تعدادش زیاد می‌شود، جزو حیات وحش نیست.»
«ورنر ترنزه»، زیست‌شناس آلمانی در سال ۱۳۳۴ در حالی یک گوزن زرد ایرانی را در کرخه مشاهده کرد که گمان انقراض آن گونه جدی شده بود. کانون شکار هشت سال بعد از این اتفاق یعنی در سال ۱۳۴۲ گروهی را برای زنده‌گیری گوزن زرد به بیشه‌زارهای کرخه فرستاد و شش فرد زنده‌گیری شده و به محدوده ۵۵ هکتاری «دشت ناز» در نزدیکی ساری منتقل شدند تا پروژه تکثیر در اسارت شروع شود. از آن زمان تا وقتی‌که چندین سایت برای تکثیر و پرورش در کشور ساخته شود چند دهه طول کشید و سال ۱۳۸۵ سازمان حفاظت محیط زیست اقدام به ساخت مراکز متعدد در استان‌های مختلف کرد تا گوزن زرد را از دشت ناز ساری به نقاط مختلف ببرد و طی سال‌های مختلف سایت‌های تکثیر و احیا علاوه بر دشت ناز ساری، جزیره اشک، میان‌کتل، ارسنجان، باغ شادی هرات، حلوه کرخه، میانرود دز، مانشت و قلارنگ بودند. سایت‌های تکثیر در سال‌های گذشته آمار مختلفی از تعداد گوزن‌های موجود در خود را ارائه دادند اما همچنان اطراف رودخانه‌های دز و کرخه زیستگاه طبیعی آنها به شمار می‌رود و از سال ۱۳۹۸ هم پروژه رهاسازی گوزن‌های زرد در کرخه شروع شد. آذر‌ماه پارسال دومین گروه گوزن‌های زرد ایرانی تکثیرشده در اسارت در جنگل‌های دز رها شدند. همان زمان «غلامرضا ابدالی»، سرپرست دفتر حفاظت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست به ایرنا گفت: «این اقدام به‌منظور تقویت جمعیت رهاسازی شده سال ۹۸ است که به تعداد ۱۷ فرد از سایت تکثیر و پرورش استان ایلام (مانشت و قلارنگ) با ترکیب ۱۲ نر و ۵ ماده زنده‌گیری و به استان خوزستان منتقل شده بودند. بار دیگر گروه ۱۶ فردی از سایت مانشت و قلارنگ با ترکیب ۱۰ نر و ۶ ماده با هدف بازگرداندن گوزن زرد ایرانی به زیستگاه اصلی‌اش یعنی جنگل‌های دز و کرخه به خوزستان منتقل شده‌اند.»
مهدی نبی‌یان: وقتی جمعیت گونه‌ای به قدری است که به هشت یا ۹ سایت –آن‌هم در شرایط نیمه‌اسارت و اسارت- محدود می‌شود، ادعای اینکه در مسیر خروج از خطر انقراض قرار گرفته، گزافه‌گویی است
«هوشنگ ضیایی»، کارشناس حیات وحش و کسی که سال‌ها مسئول پروژه احیای گوزن زرد ایرانی بود معتقد است این نقل و انتقال‌ها در اسارت نمی‌تواند این گونه را از در معرض انقراض بودن خارج کند. او به «پیام ما» می‌گوید وقتی حیوانی محصور و در اسارت است، دیگر جزو حیات وحش به حساب نمی‌آید: «من سال ۱۳۵۶ مسئول انتقال سه گوزن زرد ایرانی از دشت ناز به جزیره اشک در ارومیه بودم. در دهه ۶۰ هم چندین فرد دیگر به آنجا برده شد و شرایط چنان مساعد بود که جمعیت آنها به ۳۲۰ فرد رسید اما وضعیت الان چگونه است؟ بعد از خشکی دریاچه، آنها کم‌کم از دست رفتند، شغال‌ها به منطقه آمدند و شکار گوزن بالا گرفت و حالا شاید تنها ۱۵ فرد در جزیره اشک باقی مانده باشد.» او که دهه‌هاست روی این گونه در معرض انقراض کار پژوهشی انجام می‌دهد حالا بر این باور است که نمی‌توان به این سادگی صحبت از خروج از لیست در معرض انقراض کرد.
«فرشاد اسکندری»، کارشناس حیات وحش هم مخالف صحبت‌های مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی است. اسکندری از جمله افرادی بوده که سال گذشته شش گوزن را از دشت ناز مازندران به سایت رشکان در جزیره اشک برده و حالا به «پیام‌ما» می‌گوید: «مشکل با انتقال ۶ فرد حل نمی‌شود». به گفته او جزیره خشک است و نامناسب برای گوزن‌ها و مشکلاتش در این سال‌ها حل نشده. منطقه‌ای که زیستگاه بیش از ۳۰۰ گوزن زرد بوده حالا کمتر از ۲۰ گوزن دارد. «دریاچه خشک است و پایش منطقه هم سخت شده. حیوانات به بیرون از منطقه می‌روند و منطقه حالت باتلاقی پیدا کرده و بسیاری از آنها در این فضا گیر می‌کنند. از سویی شغال و پلنگ هم آنجا زیاد شده و حجم آب‌های زیرزمینی پایین آمده و آب کم است.»
فرشاد اسکندری: در طبقه‌بندی جدید اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت، گوزن زرد ایرانی در طبقه RE یعنی «در خطر انقراض محلی» قرار گرفته و زمانی می‌توان از موفقیت در حفظ گونه گفت که برای مثال در اسارت نزدیک به هزار فرد و در رهاسازی به بیش از ۳۰۰ فرد رسیده باشیم
به گفته او شاید موفق‌ترین سایت تکثیر «سایت گوزن زرد ارسنجان» است که ۹۰ گوزن زرد در آن وجود دارد. «البته بالا رفتن تعداد هم مشکلاتی دارد و می‌تواند زنگ خطر باشد. این سایت ظرفیت مشخصی برای پاسخگویی دارد و بیش از ظرفیت تهیه آب و غذا برای حیوان سخت می‌شود و باید علوفه دستی به آنجا برد که آن هم مشکلات خودش را دارد. ارسنجان ۳۰۰ هکتار جمعیت دارد و هشت سال پیش احداث شده است.»
اسکندری می‌گوید در طبقه‌بندی جدید اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت، گوزن زرد ایرانی در طبقه RE یعنی «در خطر انقراض محلی» قرار گرفته و زمانی می‌توان از موفقیت در حفظ گونه گفت که برای مثال در اسارت نزدیک به هزار فرد و در رهاسازی به بیش از ۳۰۰ فرد رسیده باشیم.
سازوکار ایجاد تغییر در فهرست سرخ
«مهدی نبی‌یان»، پژوهشگر حیات وحش هم ادعای مطرح‌شده درباره اینکه گوزن زرد در مسیر خروج از فهرست قرمز اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) قرار گرفته را رد می‌کند. او درباره سازوکار اعمال تغییر در این فهرست به «پیام ما» توضیح می‌دهد: «خروج گونه‌ای از رده در خطر انقراض با اظهار نظر یک فرد، مدیر یا تیم پژوهشی ممکن نیست. این موضوع در اصل از سوی IUCN تعیین شود. رده‌بندی‌هایی مثل حمایت‌شده (VU) یا به‌شدت در معرض انقراض (CR)، توسط کشورها تغییر نمی‌کند بلکه دستور‌العمل کاری مشخصی دارد. در واقع باید پژوهشگران دولتی یا مستقل آن کشور گزارشی به گروه تخصصی IUCN ارائه دهند. هر راسته یک گروه تخصصی مختص به‌خود و یک مدیر ارشد دارد که دارای نماینده‌ای در هر کشور است و آن نماینده نیز یا عضو سازمانی دولتی است یا پژوهشگری مستقل اما تأیید‌شده از سوی IUCN. در مورد گوزن زرد ایرانی، گزارش مورد نظر به گروه تخصصی گوزن‌سانان ارائه می‌شود.»
به گفتهٔ او پژوهشگران با تأیید نظر نماینده گروه تخصصی گوزن‌سانان، مطالعات خود را به IUCN ارائه می‌کند و در نهایت بعد از بررسی داده‌های جدید، طبقه‌بندی یک گونه دچار تغییر می‌شود. نبی‌یان تاکید می‌کند: «البته هر کشور بر اساس قواعد ملی خود گونه‌ها را طبقه‌بندی می‌کند که چندان ارزش علمی در جهان ندارد. مثلاً گوزن قرمز (مرال) از نظر سازمان حفاظت محیط زیست، در رده‌بندی ملی به عنوان گونه در خطر انقراض شناخته می‌شود در حالی که همین گونه طبق رده‌بندی IUCN در خطر انقراض نیست. یا از آنجا که ۲۴ فرد میش‌مرغ در کشور باقیمانده، قوانین ملی ما این گونه را در خطر انقراض تعریف می‌کند اما بر اساس فهرست سرخ در رده آسیب‌پذیر قرار گرفته است، آن هم در حالی که جمعیت جهانی میش‌مرغ بیشتر از ۵۵ هزار قطعه است.»
آمار دقیقی وجود ندارد
آمار دقیقی درباره گوزن زرد وجود ندارد. نبی‌یان که خود مدیر پروژه حفاظت مشارکتی از میش‌مرغ است، در این مورد می‌گوید: «گوزن زرد ایرانی، مثل کل و بز نیست که در کوهستان‌های دوردست زندگی کند و سرشماری‌اش سخت باشد و ما را ناچار کند که جمعیتش را با درصدی از خطا برآورد کنیم. در ایران البته شوکا و مرال جمعیت بر اساس یک برآورد جمعیتی ارائه می‌شود اما درباره گوزن زرد ایرانی که تمام افراد این گونه در محیط‌های محصور یا در شرایط نیمه‌اسارت نگهداری می‌شوند دیگر برآورد راهکار تخمین جمعیت نیست. سازمان حفاظت محیط زیست باید آمار دقیق جمعیتی این گونه را اعلام کند تا بدانیم که دقیقاً در دشت ناز ساری، سایت میان‌کتل فارس، سایت باغ شادی شهرستان خاتم و ایلام و جزیره اشک چه تعداد گوزن زرد نگهداری می‌شود اما شفاف‌سازی نمی‌کنند و آمار دقیقی نمی‌دهند. بلکه تا امروز شاهد بوده‌ایم که آمار را ۴۰۰ تا ۵۰۰ فرد اعلام می‌کنند.»
این کارشناس تنوع زیستی با این گفته‌ها ادامه می‌دهد: «اصلا اینطور نیست که از گونه‌ای حفاظت کنیم و جمعیت را به‌طور مثال از ۱۰ فرد به ۱۰۰ فرد برسانیم و بگوییم از خطر انقراض نجات یافت. وقتی جمعیت گونه‌ای به قدری است که به هشت یا ۹ سایت –آن‌هم در شرایط نیمه‌اسارت و اسارت- محدود می‌شود، ادعای اینکه در مسیر خروج از خطر انقراض قرار گرفته، گزافه‌گویی است.»
او جمعیت گور ایرانی (زیرگونه آسیایی گورخر) را مثال می‌زند که «به‌شدت در معرض انقراض» (CR) شناخته می‌شود و شمار آن در پارک ملی «قطریه» و «بهرام گور» دو برابر گوزن زرد است و جمعیت آن با وجود ۳۰۰ فرد دیگر در زیستگاه «توران» به حدود ۱۵۰۰ فرد می‌رسد. نبی‌یان با طرح این آمار تاکید می‌کند: «با این شرایط کسی مدعی نمی‌شود که گورخر ایرانی از خطر انقراض نجات یافت.»
او ادامه می‌دهد: «وقتی جمعیت پستانداران در چنین تعدادی است، همچنان تهدید جدی جمعیتی وجود دارد؛ مثل عامل بیماری‌زا یا بلایای طبیعی و حوادث پیش‌بینی نشده. ما تجربهٔ سیل ایلام را داریم که در آن تعداد زیادی گوزن زرد از دست رفت. حتی پیش از سیل مگس میاز باعث شد ۶۰-۷۰ فرد در ایلام از بین برود. به‌علاوه خشکسالی سبب شد که ۹۰ درصد از ۲۰۰ گوزن زرد پارک ملی دریاچه ارومیه از بین برود. بنابراین ممکن است به ناگاه حوادث پیش‌بینی نشده همین جمعیت فعلی را دچار خط جدی کند.»
اینطور که این پژوهشگر حیات وحش می‌گوید، تهدید دیگر برای گوزن زرد ایرانی، گرداب ژنتیکی است، چرا که کمتر از پنج، شش فرد مولد باقی مانده و همه با هم خویشاوندی دارد. به‌همین دلیل ممکن است این گونه با مشکلات ژنتیکی پیش‌بینی‌نشده روبه‌رو شود.
نادره وائلی زاده 
فاطمه باباخانی 
فرزانه تونی 
نسیم معماریان 
حمیدرضا میرزاده 
علی بیت اللهی 
رضا شهبازی
ارسال پاسخ