با وجود سپری شدن دو ماه از سال تحصیلی جدید، هزاران کودک از دریافت کتاب‌های درسی‌شان محروم مانده‌اند. این کودکان یا از جمله مهاجران بدون کد اتباع هستند یا کودکان بدون شناسنامه‌اند که کد ملی ندارند. سامانه فروش و توزیع مواد آموزشی یا کتاب‌های درسی آموزش و پرورش که با هدف بهبود فرایند توزیع و جلوگیری از اتلاف منابع علم شد، دسترسی به منابع درسی را برای دانش‌آموزان دشوار کرده و حق تحصیل را از آنها گرفته است. تا سال‌های گذشته سایت این سازمان از اوایل آبان برای دسترسی دانش‌آموزان به خرید تک جلدی کتب درسی فراهم بود اما امسال در حالی در آستانه شروع آخرین ماه فصل پاییز به سر می‌بریم، هنوز پای کتاب‌های درسی نو به کیف دانش‌آموزان باز نشده است. کودکان در سن تحصیل در همه پایه‌ها اگر مدارک کافی برای احراز هویت نداشته باشند، یا به دلیل مهاجرت ظرف یک سال اخیر به ایران آمده باشند، برای دریافت کتاب درسی به مشکل خورده‌اند.

برخلاف گفته‌های علیرضا کریمیان، مدیرکل آموزش و پرورش شهر تهران که هفته گذشته ادعا کرده بود: «تمامی مدارس در تمامی پایه‌های تحصیلی در شهر تهران کتاب‌های خود را دریافت کرده‌اند و چنین چیزی وجود ندارد که دانش‌آموزی به دلیل نبود کتاب درسی از تحصیل جا بماند»؛ بررسی‌های «پیام ما» نشان می‌دهد که مدارس غیررسمی و مردم نهاد در تهیه کتب درسی با مشکل مواجه بوده‌اند. از طرفی محمد علوی‌تبار، معاون سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی نیز سال گذشته وعده داده بود که «سامانه فروش و توزیع مواد آموزشی متصل به سامانه ثبت‌نام دانش‌آموزی (سیدا) است، بنابراین نداشتن کد ملی به هیچ عنوان مانعی برای ثبت‌نام این دانش‌آموزان در سامانه کتاب نیست و پس از ثبت‌نام در سامانه سیدا و دریافت کد دانش‌آموزی به راحتی می‌توانند برای سفارش کتاب درسی اقدام کنند.» اما امسال از این خبرها نیست. سال که عوض شد، مدیران هم تصمیم‌های تازه گرفتند و به گفته فعالان سازمان‌های مردم‌نهاد بخشنامه‌های تازه این امکان را از دانش آموزان گرفته است. در حالی که در سال گذشته با ثبت هر کد ملی امکان دریافت کتاب درسی فراهم بود، اما امسال احراز هویت دانش‌آموز تنها از سوی مدیران مدرسه و معرفی آنها به سامانه توزیع کتاب ممکن است و اگر دانش‌آموزی در مدارس خودگردان و دولتی و رسمی حضور نداشته باشد از این حق محروم است.

رودابه اکبری، مدیر داخلی کانون توانمندسازی مادران و نوجوانان آینده که یکی از موسساتی است که برای آموزش کودکان افغان، بی‌سرپرست و بدسرپرست نیز فعالیت می‌کند، در این رابطه می‌گوید: این مشکل برای بچه‌های افغانستانی وجود دارد. گروه‌های مهاجری که ظرف یک سال اخیر به ایران آمده‌اند چون کد سرشماری و اتباع نداشتند، نتوانستند در مدارس رسمی ثبت نام کنند، حالا در دسترسی به کتاب‌های درسی نیز مشکل دارند

کتاب‌های درسی چند برابر قیمت کف خیابان
قمر تکاوران، پژوهشگر حوزه مهاجرت و فعال اجتماعی با انتقاد از اظهار نظر معاون سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی و امکان دریافت کتب درسی بدون کد ملی، به «پیام ما» می‌گوید: «18 مدرسه غیردولتی به من مراجعه و اعلام کردند که کودکانی که کد اتباع یا کدملی ندارند، در دریافت کتاب‌های درسی مشکل دارند.» این فعال اجتماعی توضیح می‌دهد که کتاب‌های درسی آموزش و پرورش از سوی شرکت چاپ و نشر آفست منتشر می‌شوند که سال‌های گذشته همکاری خوبی با سازمان‌های مردم نهاد داشتند اما امسال چنین نیست. به علاوه در خیابان‌هایی که بورس فروش کتاب است، کتب درسی از پایگاه کتاب‌های درسی پرینت گرفته می‌شود و تا پایه ششم 24 برابر قیمت در بازار آزاد به فروش می‌رسد. به گفته این فعال اجتماعی، این نوع خرید و فروش و هزینه‌های آن البته مورد تایید رسمی آموزش و پرورش نیست.
غیر رسمی‌ها نمی‌توانند کتاب بگیرند
این پژوهشگر اجتماعی در ادامه می‌گوید که کسانی که امکان ثبت سفارش کتاب به صورت تک جلد برای کودکان بازمانده از تحصیل را دارند، باید معلمان رسمی آموزش و پرورش باشند یا کد پرسنلی داشته باشند. در غیر این صورت افرادی کد پرسنلی نداشته باشند و یا معلم رسمی نباشند، نمی‌توانند برای دانش‌آموزان کتاب سفارش دهند. رودابه اکبری، مدیر داخلی کانون توانمندسازی مادران و نوجوانان آینده (یکی از موسساتی که برای آموزش کودکان افغان، بی‌سرپرست و بدسرپرست نیز فعالیت می‌کند)، در این رابطه می‌گوید: «این مشکل برای بچه‌های افغان وجود دارد. گروه‌های مهاجری که ظرف یک سال اخیر به ایران آمده‌اند چون کد سرشماری و اتباع نداشتندو تعیین سطح نشده بودند و همچنین خانواده‌ها به دلیل مشکلات کمبود مدارک نتوانستند کودکان را در مدارس رسمی ثبت‌نام کنند، حالا در دسترسی به کتاب‌های درسی نیز مشکل دارند.» مدیر این موسسه اضافه می‎کند: «ما کتاب‌های کودکان را خودمان با همراهی خیرین از کتاب‌های دست دوم سال گذشته تامین کردیم و از سامانه آموزش و پرورش نگرفتیم. بخشنامه‌ی جدید آموزش و پرورش نیز دسترسی به کتب را منوط به معرفی مدارس رسمی کرده که این کار را برای کسانی که در مدارس رسمی نیستند، مشکل‌تر می‌کند.» تکاوران نیز در این رابطه می‌گوید که کد ملی غیر معلمان امسال غیرفعال شده است.
با روابط می‌شود کتاب سفارش داد
یکی دیگر از موسسه‌های مردم‌نهاد نیز در پاسخ به این پرسش که آیا مشکلی در دریافت کتاب داشتند یا خیر، می‌گوید: «ما مشکلی نداشتیم چون رابطه خوبی با آموزش و پرورش داریم. البته نمی‌گویم این خبر کذب است. حدس می‌زنم چون رابطه شخصی ما با آموزش و پرورش خوب است، این مشکل برای ما پیش نیامده است.» افخم صباغ، مدیر موسسه مهر و ماه نیز در رابطه با این موضوع می‌گوید که مشکلی در دریافت کتاب نداشتند و اضافه می‌کند: «ما در سامانه توزیع و نشر کتب درسی ثبت نام کردیم و کتاب‌ها را دریافت کردیم. البته لازم است بگویم که کتاب‌ها با تاخیر به دستمان رسید. اما ما چون معرفی‌نامه موسسه را داشتیم، به اعتبار اینکه موسسه در جایی ثبت شده است؛ توانستیم بدون مشکل کتب را دریافت کنیم.» صباغ این مشکل را به فوت و فن کار مردم نهاد مرتبط می‌داند: «ما طبق تجربه یاد گرفته‌ایم که زودتر از زمان اعلامی آموزش و پرورش، ثبت‌نام برای دریافت کتاب را آغاز کنیم. مثلا ما امسال از شهریور بیشتر از نیازمان، برای دریافت کتاب، اقدام به ثبت‌نام کردیم که این مشکلات برای ما پیش نیاید.»
با وجود تلاش‌های ما برای دریافت پاسخ رسمی از آموزش و پرورش و روشن کردن این گره که در کار مدارس مردم‌نهاد و غیردولتی افتاده است، احمدرضا امینی، مدیرکل نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی، پاسخگو نبود. همچنین علیرضا کریمیان، مدیرکل آموزش و پرورش شهر تهران، نیز درباره این پرسش سکوت کرد و مشخص نشد که سازمان‌های مردمی که در آنها خبری از روابط خوب با آموزش و پرورش نیست، برای تامین نیازهای درسی کودکان در سن تحصیل باید چه کنند؟