نام‌های متفاوتی دارند: شش رخ، رخ سلطانی، لیلی و مجنون، رخ درویش و اسم‌هایی مانند اینها. سراغ هر سازنده‌ای هم که بروی برایت داستان‌های طولانی از نامگذاری قلیان‌ها و وجه تسمیه آنها تعریف می‌کنند. مجذوب‌کننده است مخصوصا وقتی قصه‌ها را در یک کارگاه کوچک خراطی با صدای کشیده شدن مغار بر استوانه‌های چوبی بشنوی. اما آنچه همه این داستان‌ها را خراب می‌کند و زیبایی خطوط برجسته خراطی را از چشم می‌اندازد، داستانی پس و پشت قلیان‌هاست که تا جایی در قلب البرز و جنگل‌های هیرکانی پیش می‌رود: ذخیره‌گاه‌های سرخداری.

ذخیره‌گاه‌های سرخداری نه فقط به این دلیل که بازماندگانی از عصر اعجاب‌انگیز یخبندان زمین هستند بلکه به این دلیل که بزرگترین منابعِ هنوز مانده از این گونه گیاهی در جنگل‌های هیرکانی و ایران قرار دارد دارای اهمیتی دو چندان می‌شود. مناطقی در البرز شرقی که به واسطه ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی در فهرست میراث طبیعی یونسکو، نه فقط ذیل قوانین ملی بلکه تحت ضوابط بین‌المللی نیز باید حفاظت شود. با این حال نه فقط طی سال‌های گذشته، قطع این درختان و مصرف چوب آن برای ساخت وسایل تفریح و سرگرمی از جمله قلیان، شطرنج یا وسایلی مانند قندان و نرده منازل کاهش پیدا نکرده بلکه حالا فروش این ادوات، به شکل رسمی در وب‌سایت‌های رسمی و بدون هیچ نظارتی انجام می‌شود.

علاوه بر اینکه اگر سری به بازارهای سنتی حتی در شهری مانند گرگان و علی‌آباد، گنبدکاووس، یعنی شهری در مجاورت ذخیره‌گاه‌های سرخداری هیرکانی بزنید خراطی‌ها و مغازه‌های کوچکی می‌بینید که از چوب سرخدار اجناس چوبی و منبت‌کاری درست می‌کنند حالا فروشگاه‌های آنلاین و صفحات اینستاگرام هم پر از این محصولات برای فروش پر شده است و با وجود منع قانونی هیچ اقدامی برای جلوگیری از آن رخ نمی‌دهد

حراج به چوب سرخدار
حامد یکی از فروشندگان قلیان چوب سرخدار از طریق یک وب‌سایت فروش است. وب‌سایتش به نظر یکی از وب‌سایت‌های پر بازدیدی است که در صفحه نخست جست‌وجوی گوگل با نوشتن کلمه قلیان سرخدار نمایش داده می‌شود. گرچه امکان فروش در این وب‌سایت وجود دارد اما با شماره تماسی که منتشر کرده تماس می‌گیریم. او درباره قیمت فروش قلیان‌هاس سرخدار می‌گوید: همه اجناس حراج خورده است و قیمت قلیان‌ها بسته به نوع، تراش و طرح خراطی تا یک میلیون تومان هم پایین آمده است.
او اطمینان می‌دهد که اجناس فروخته شده در وب‌سایت او همه از چوب سرخدار است و مستقیم از جنگل‌های گلستان تهیه می‌شود. حامد که جوانی در حدود 40 سال به نظر می‌رسد توضیح می‌دهد: همه چوب‌ها را خودمان خریداری می‌کنیم و پس از خشک کردن، در کارگاه خودمان خراطی می‌شود بنابراین تضمین فروش داریم.
او تلاش می‌کند ما را به عنوان یک مشتری راضی کند که چوب سرخدار دارای چنان ماندگاری است که ارزش پرداخت پولی چندبرابر را هم دارد.

طرح مدیریت جنگل‌های هیرکانی قطع و قاچاق چوب این گونه‌ را به عنوان تهدید اصلی بقای آن اعلام می‌کند و اعلام می‌کند با وجود اینکه بخشی از این اتفاق از سوی جامعه محلی حاشیه نشین این مناطق اتفاق می افتد اما درآمد آن در مقایسه با سایر روشهای وابسته و غیر وابسته به جنگل برای اهالی جنگل نشین اندک است و گردش مالی آن به دلالان و فروشندگان می‌رسد

کسب‌ و کارهای بزرگ و کوچک
یکی دیگر از وب‌سایت‌های فروش بزرگ که محصولات سرخداری در آن به‌ فروش می‌رسد و تنوع بالایی از محصولات را ارائه می‌دهد خود را اینگونه تعریف می‌کند: «فروشگاه اینترنتی […] با بیش از 21 سال سابقه تولید لوازم قلیان و بیش از 3 سال سابقه فروش اینترنتی یکی از بی‌رقیب‌ترین شرکت‌ها و برندهای فروشگاهی لوازم قلیان در این عرصه است که اصالت اجناس ارسالی، گارانتی بی‌قید و شرط و ارسال بسیار سریع و خرید بسیار آسان و مطمئن از ویژگی‌های مهم مجموعه است…»
این وب‌سایت درباره اینکه چرا اجناسی از چوب قاچاق در آن به فروش می‌رسد توضیحی ارائه نمی‌دهد. همچنین در تماس پیام ما با پشتیبانی این وب‌سایت امکان برقراری ارتباط به مدیریت وجود ندارد و کارشناسان پشتیبانی، بازاریابی و فروش هم توضیحی در خصوص اینکه آیا ممیزی برای خرید نکردن کالایی که قاچاق و غیرقانونی محسوب می‌شود در این مجموعه وجود دارد یا خیر نمی‌دهند.
بی‌تفاوتی مسئولان
علاوه بر اینکه اگر سری به بازارهای سنتی حتی در شهری مانند گرگان و علی آباد، گنبدکاووس، یعنی شهری در مجاورت ذخیره‌گاه‌های سرخداری هیرکانی بزنید خراطی‌ها و مغازه‌های کوچکی می‌بینید که از چوب سرخدار، اجناس چوبی و منبت‌کاری درست می‌کنند حالا فروشگاه‌های آنلاین و صفحات اینستاگرام هم از این محصولات برای فروش پر شده است و با وجود منع قانونی هیچ اقدامی برای جلوگیری از آن رخ نمی‌دهد.
در تماس‌های «پیام‌ ما»، با مدیران کل دستگاه‌های منابع طبیعی و آبخیزداری به عنوان متولی منابع ملی استان گلستان و میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی این استان به عنوان متولی میراث ثبت شده هیچ یک از این نهادها پاسخگو نیستند و فقط دستگاه قضایی اعلام می‌کند که مسئله را پیگیری می‌کند.
محمد اسماعیل اسدی، پژوهشگر بین‌المللی آب و خاک که در روزهای نخست فیلمی از درختان قطع شده سرخداری در علی‌آباد کتول منتشر کرده بود در این خصوص می‌گوید: متاسفانه در بی‌تفاوتی مسئولان برخی افراد سودجو برای تهیه قلیان و صنایع دستی درختان جوان سرخدار که یادگار دوران عصر یخبندان هستند را در دهنه زرین گل شهرستان علی آبادکتول قلع و قمع کردند. این در حالی است که جنگل‌های سرخدار میراث کهن کشور بوده که زنده به دست ما رسیده است. درختانی کهن‌سال و بادوام که همیشه‌سبز هستند، این درخت متعلق به دوران سوم زمین‌شناسی و قبل از عصر یخبندان است.
اسدی ادامه می‌دهد: درختان سرخدار ۱۹۰ میلیون سال بر روی زمین دوام آورده‌اند. پوست تنه درخت سرخ است و احتمالاً به همین علت است که چنین نامی را برای آن انتخاب کرده‌اند. متأسفانه مدتی است که برخی افراد سودجو برای خراطی و ساخت قلیان به جان این بازمانده‌های تاریخی افتاده و تیشه و به ریشه آنها می‌زنند.
چرا حفاظت از هیرکانی مهم است؟
براساس آنچه کتابچه راهنمای طرح مدیریت جنگل‌های هیرکانی برنامه عمران ملل متحد می‌گوید جنگل‌های هیرکانی تعــداد قابــل‌توجهی از گونه‌های جانوری و گیاهی را در خود جای داده و شهرت جهانی زیســتگاه‌های جنگلی و غیرجنگلی منطقه هیرکانی به دلیل تنوع غنی و بومی بودن پوشش گیاهی آن اســت. تاکنون 3234 گونه در آنها به ثبت رسیده‌اند که این رقم 44 درصد از کل گیاهان گلدار ایران را در بر می‌گیرد. جنگل‌های هیرکانی دوره یخبندان کواترنری را از سر گذرانده‌اند، بنابراین یک منطقه بکر و مهم از درختان پهن برگ معتدله را با تنوع زیستی مرتبط، فراهم آورده‌اند که قدمت آن حداقل به 25 میلیون سال قبل می‌رسد که یکی از مهم‌ترین گونه‌های گیاهی آن سرخدار است.
این طرح قطع و قاچاق چوب این گونه‌ را به عنوان تهدید اصلی بقای آن اعلام می‌کند و اعلام می‌کند با وجود اینکه بخشی از این اتفاق از سوی جامعه محلی حاشیه‌نشین این مناطق اتفاق می افتد اما درآمد آن در مقایسه با سایر روش‌های وابسته و غیر وابسته به جنگل برای اهالی جنگل‌نشین اندک است و گردش مالی آن به دلالان و فروشندگان می‌رسد.
قانون چه می‌گوید؟
طبق اصل 45 قانون اساسی، اِنفال و ثروت‌های عمومی، از قبیل زمین‌های موات یا رهاشده، معادن، دریاها، دریاچه‌ها….جنگل‌ها، نیزارها، بیشه‌های طبیعی…. در اختیار حکومت اسلامی است تا طبق مصالح عامه نسبت به آنها عمل کند. تفصیل و ترتیب استفاده از هر یک را قانون معین می‌کند. انفال و ثروت های عمومی به مانند جنگل‌ها، منابع طبیعی و محیط زیست، امانت مردم و حقوق ملت نزد حکومت اسلامی بوده که الزاماً، باید در چارچوب قانون و با رعایت مصالح مردم و شهروندان، مورد حفاظت، نگهداری و استفاده قرار گیرد. همچنین برابر ماده 1 قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی و ذخایر جنگلی کشور، مصوب 1371.7.5؛ از تاریخ تصویب این قانون، گونه‌های درختانی از قبیل شمشاد، زربین، سرخدار، سرو خمره‌ای، سفید پلت، حرا و چندل، ارس، فندق، زیتون طبیعی، بنه ( پسته وحشی)، گون، ششم، گردو (جنگلی)، و بادام وحشی(بادامک) در سراسر کشور جزء ذخائر جنگلی محسوب و قطع آنها ممنوع است. شمشاد هیرکانی با نام علمی بوکسوس هیرکانا (Buxus hyrcana) درختی همیشه سبز و بومی جنگل های هیرکانی در شمال ایران است که در فهرست گونه‌های گیاهی در خطر انقراض اتحادیه بین‌المللی حفظ طبیعت (IUCN) قرار دارد.
نقش دستگاه‌ها کجاست؟
همچنین طبق تبصره 1 آن ماده؛ وزارت جهاد کشاورزی موظف است مناطق استقرار گونه های یاد شده را مشخص و حفاظت نموده و متخلفین را به مراجع قضایی معرفی کند. برابر تبصره 2 ذیل ماده مزبور ؛ « در مواردی که قطع این گونه‌ها بر اساس طرح های مصوب و بنا به ضرورت و مسائل فنی و توسعه گونه های دیگر لازم باشد با تائید وزارت جهاد کشاورزی مجاز خواهد بود.» و برابر تبصره 3 آن ماده، متخلفین از این قانون برای بار اول علاوه بر پرداخت خسارتی که حسب مورد توسط کارشناسان مربوطه وزارت جهاد سازندگی ارزیابی‌خواهد گردید به حبس از یک ماه تا شش ماه و پرداخت جزای نقدی برای هر اصله درخت معادل یک برابر و نیم قیمت روز آن و در صورت تکرار به ‌اشد مجازات محکوم می‌شوند. در شرح وظایف سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور نیز آمده است که اهداف آن؛ حفظ و حمایت، احیا، توسعه و بهره‌برداری اصولی از جنگل‌ها، مراتع، اراضی جنگلی، بیشه‌های طبیعی، اراضی مستحدثه ساحلی، حفاظت‌ و حمایت از آب و خاک کشور از طریق مدیریت علمی بر حوضه‌های آبخیز و رعایت اصول توسعه پایدار است. علاوه بر این، ترتیبات قانونی مقرر در برنامه‌های توسعه کشور، از جمله ترتیب مندرج در تبصره ذیل ماده 148 قانون برنامه پنجم توسعه که به موجب آن ( بهره‌برداری از جنگل‌ها فقط در چارچوب مصوبات هیأت وزیران ممکن است و بهره‌برداری از مراتع و زیستگاه‌های طبیعی تنها بر مبنای توان بوم‌شناختی (اکولوژیک) و ضرورت حفظ آنها مجاز و مازاد بر آن ممنوع است. متخلف از احکام این تبصره علاوه بر جبران خسارت، ملزم به پرداخت جریمه‌ای معادل، تا دو برابر قیمت جنگل و یا مرتع و زیستگاه مورد بهره‌برداری یا تلف شده است) و سایر تکالیف قانونی مقرر برای دولت و سازمان‌های متبوعه در خصوص منابع طبیعی و آبخیزداری به مانند ترتیبات قانونی مقرر در قانون برنامه ششم توسعه در جهت توسعه حفاظت از جنگل‌ها و جلوگیری از روند تخریبی آنها.
و در نهایت در مواد محدودی از فصل بیست و پنجم قانون مجازات اسلامی با عنوان «احراق و تخریب و اتلاف اموال و حیوانات»‌، اقدامات مغایر با بهداشت عمومی و آلودگی محیط زیست، به طور کلی و نوعی، جرم‌انگاری شده و مجازات مقرر در قانون نیز نه تنها، متناسب با وضعیت تخریب محیط زیست و از بین بردن جنگل‌ها و منابع طبیعی نبوده بلکه بازدارنده نیست.
علاوه بر این، در ماده 686 آن قانون به جرم‌انگاری قطع یا از بین بردن عالمانه و عامدانۀ درختان موضوع ماده یک قانون گسترش فضای سبز اشاره کرده که مستوجب جبران خسارت وارده و حبس تعزیری شش تا سه سال و یا جزای نقدی از سه میلیون تا هجده میلیون خواهد بود که آن هم ناظر به حریم شهرها و محدودۀ مصوب روستاها بوده و شمولی نسبت به جنگل‌ها و مراتع کشور ندارد و در ماده 687 قانون مزبور نیز به موضوع احراق و تخریب و اتلاف تاسیسات زیر بنایی دولتی، به طور کلی، جرم‌انگاری نسبت به آن اشاره می‌کند، نه تخریب محیط زیست.
حالا در این خلاء‌های نظام حقوقی کشور و نبود صراحت گفتار قانون نسبت به تخریب محیط زیست و جنگل‌ها یکی از مهم‌ترین گونه‌های گیاهی و بخش بزرگی از ذخیره‌گاه جهانی سرخداری در حال تخریب است و به شکل رسمی و بدون هیچ مشکلی با قیمتی اندک به فروش می‌رسد.