سایت خبری پیام ما آنلاین | آتش ناآگاهی بر پیکر آب‌انبار سردار بزرگ

بی‌توجهی میراث فرهنگی و شهرداری‌ها به محلات تاریخی، بناهای ارزشمند را به فراموشی سپرده است

آتش ناآگاهی بر پیکر آب‌انبار سردار بزرگ

سیاوش حاجی‌فتحعلی، تسهیلگر: با افت قیمت زمین در محلات تاریخی خدمت‌رسانی از سوی شهرداری نیز کاهش می‌یابد که سبب می‌شود فضاهای اجتماعی و عمومی کمتری در این محلات ببینیم





آتش ناآگاهی بر پیکر آب‌انبار سردار بزرگ

۶ مهر ۱۴۰۱، ۱۱:۳۰

آب‌انبار سردار بزرگ را به تک‌گنبد عظیمش می‌شناسیم که در اوایل دوره قاجار در قزوین ساخته شد. چندی پیش چند نوجوان آتشی به جان قسمتی از این بنا انداختند که با دخالت یکی از عکاسان قزوینی و آتش‌نشانی برطرف شد. این اتفاق بار دیگر توجه فعالان حوزه میراث فرهنگی را به رها شدن بناهای تاریخی از سوی مسئولان مربوطه جلب شد. بروز چنین حوادثی از یک سو نبود آگاهی‌بخشی درباره ارزش میراث فرهنگی را پررنگ می‌کند و از سوی دیگر نشان توجه بیش از اندازه مسئولان به تعدادی «بنای شاخص» یا «تک‌بنا» است. در کنار این مسائل حذف ردیف بودجه راهنمایان گردشگری بهانه خوبی برای غیبت آنها در بناهای تاریخی شهر و تعطیلی اماکن در طول سال -به جز روزهای نوروز- عاملی برای وقوع اتفاقات ناخوشایند برای بناهای تاریخی شده است.

 

آب‌انبارها و تداوم حیات اجتماعی
به واسطه کشفیات باستان‌شناسی در دشت قزوین می‌دانیم که این منطقه از جمله مراکز سکونت اقوام قدیم و خاستگاه تمدن‌های کهنی بوده است و آب یکی از مهم‌ترین عواملی است که زمینه سکونت را در دشت قزوین و سایر نقاط استان فراهم آورده است. همچنین می‌دانیم که منطقه «کشوین» که یکی از نام‌های قدیم قزوین است در میان دو رودخانه فصلی دیزج و ارنزک دایر شده است. اما به گواه سفرنامه‌ها و آثار جغرافی‌دانان، این شهر از دیرباز با معضل کم‌آبی دست و پنجه نرم می‌کرد. همین مسئله دلیلی برای احداث قنات‌ها و ساخت آب‌انبارها بود. با توسعه شهر در دوره‌ای که تختگاه صفویان بود، نیاز به نظام منسجم تامین و ذخیره‌سازی آب بیشتر احساس شد. چه در این زمان جمعیت افزایش یافته بود و از سوی دیگر باغات شهر تازه تاسیس جعفرآباد نیز به آبیاری نیاز داشت. به گواه مهرزاد پرهیزکاری، نویسنده کتاب پیشینه مهندسی در قزوین، از این زمان «آب‌انبارها به عنوان مخازن ذخیره‌سازی آب، مکمل شبکه آبرسانی قنوات بود.» در‌این‌باره نوشته اولئاریوس، مهر تایید است: «باید آب را از کوه الوند توسط قنات به شهر آورند و به آب‌انبارها هدایت کنند و در مواقع ضروری از آنها آب بردارند.»

سمیه مراقی، عضو انجمن یادمان‌های میراث ماندگار: میراث فرهنگی، شهرداری و سایر نهادهای فرهنگی هر کدام در فعالیت‌های ترویجی سهمی دارند. اما دفاتر تسهیلگری در این زمینه زیاد تاثیرگذار نبوده و نیستند. چه بسا در سال 1401 هم بیشتر دفاتر تسهیلگری در تهران نیز که با مشکلاتی مواجه بودند، تعطیل شدند

کمبود آب در دوره‌های بعدی نیز معضل عمیقی برای این شهر بود و در کنار سایر شبکه‌های آب‌رسانی و بهره‌برداری از آب، آب‌انبارها همچنان اهمیت بسیاری داشتند. محمدعلی گلریز که کتاب «مینودر» را در دهه 30 شمسی به رشته تحریر درآورده، تعداد آب‌انبارهای وقفی و عمومی شهر قزوین را متجاوز از 100 می‌نویسد. بدون تردید تعداد آب‌انبارهایی که اعیان و متمولان شهر در خانه‌هایشان برای مصارف شخصی می‌ساختند نیز باید به این رقم افزود. اما امروزه جز در موارد اندکی نظیر خانه تاریخی خطیبی، اثری از آن خانه‌ها و آب‌انبارهایشان نیست. باری، از آب‌انبارها عمومی و وقفی تعدادی انگشت‌شمار باقی مانده است که یکی از آنها آب‌انبار سردار بزرگ است. این آب‌انبار در کنار مدرس و آب‌انبار دیگری از یادگارهای دو برادر، محمدحسن خان و محمدحسین خان ایروانی سرداران عصر فتحعلی‌شاه قاجار است که در 1227ه.ق، و در محله قدیمی راه ری ساخته شد که به قول محمدعلی گلریز یکی از بی‌آب‌ترین محلات قزوین است. باید دانست که این آب‌انبار مانند بسیاری از بناهای تاریخی و میراث فرهنگی در خاطره جمعی مردم نقش مهمی داشته است و در بسیاری از خاطرات ساکنان قدیم محله راه ری به نام آب‌انبار سردار بزرگ برمی‌خوریم. از آن زمان که مردم با ظرف‌های سفالی مانند «گوشنه» یا «تیلیت» در صف آب‌انبار می‌ایستادند، تا نوبتشان برسد و آب بردارند و از حال اهالی و محله‌شان باخبر می‌شدند، زمان زیادی گذشته است اما هنوز برخی هستند که خاطره‌ای از نقض نوبت دیگران و مرافعات بر سر برداشتن آب، بازی‌های کودکانه در «پاشیر» آب‌انبار و ترس دیدن «ازمابهتران» را به یاد داشته باشند. از آن مهم‌تر آب‌انبار سردار بزرگ مانند دیگر آب‌انبارها ستونی بود برای تداوم حیات اجتماعی در محلات قدیمی و تاریخی شهر.
کمبود فضاهای اجتماعی در محلات تاریخی
از زمان ورود مدرنیته به کشور، طرح‌های توسعه شهری عمیق‌تر و با شدت بیشتری اجرا می‌شوند. تغییر سبک زندگی مردم منجر شد تا سازه‌هایی که روزی کارکرد مهمی در زندگی مردم داشتند نیز مطرود شوند. نظیر آب‌انبارها که با رواج لوله‌کشی آب در شهرها و منازل خالی از آب و توجه مردم شدند. از طرفی، ساکنان قدیمی محلات تاریخی که زمانی در میدانگاه محله، کنار مسجد یا آب‌انبار قدیمی دور هم جمع می‌شدند و همین عاملی برای تداوم حیات اجتماعی محله بود، کوچ کرده و اصطلاحاً به بالای شهر رفتند. ساکنان جدید محلات تاریخی یا عمدتا از میان قشر کم‌درآمد بودند یا اتباع خارجی، به دلیل پایین بودن قیمت زمین جذب محلات تاریخی شدند. به اعتقاد سیاوش حاجی‌فتحعلی- تسهیلگر- با افت قیمت زمین در محلات تاریخی خدمت‌رسانی از سوی شهرداری نیز کاهش می‌یابد که سبب می‌شود فضاهای اجتماعی و عمومی کمتری در این محلات ببینیم. او می‌گوید: «در نبود اینگونه فضاهاست که بناهایی تاریخی نظیر آب‌انبار سردار بزرگ محلی می‌شود برای بازی کودکان و نوجوانان و تخلیه انرژی‌شان که به صورت افروختن آتش در قسمت پشت سردر آن نمود می‌کند؛ پدیده‌ای که می‌توان از آن با نام وندالیسم نیز یاد کرد. راه حل این پدیده آگاهی‌بخشی است. کاری که در غیاب رسانه جمعی نظیر صداوسیما، از سوی انجمن‌های فرهنگی و البته دفاتر تسهیلگری مستقر در محلات با افت و خیز فراوان صورت می‌گیرد.»
حاجی‌فتحعلی ادامه می‌دهد: «بحث وندالیسم نیاز به فرهنگ‌سازی دارد و این را دفاتر تسهیلگری می‌توانند انجام دهند اما دفاتری که کارشناس مربوطه را داشته باشند. در دفاتر تسهیلگری (فعلی در قزوین) همه کارشناسان معمار هستند و کارشناس شهرسازی یا وجود ندارد یا گاه یک نفر کارشناس در این دفاتر حضور دارد که چیزی به عنوان مباحث اجتماعی و جامعه‌شناسی می‌داند. اما چون بودجه مورد نظر را ندارد و چون شرکت‌ها نیز با بودجه اندک در مناقصات شرکت می‌کنند نمی‌خواهند نیرویی از خارج استخدام کنند تا در بخش اجتماعی دفاتر فعالیت کنند. شهرداری نیز زمانی که برای دفاتر تسهیلگری خدماتی تعریف می‌کند حضور کارشناس اجتماعی در این دفاتر را قید کرده باشد. البته در شرح خدمات دفاتر قید می‌شود اما عمدتاً پیگیری نمی‌شود.» این تسهیلگر نخستین فاز را برای اجرای این منظور شناخت ارزش محلات و محدوده آنها می‌داند و اینکه باید اسناد فرادست توسط کارشناسان دفاتر تسهیلگری بررسی شود. در دومین گام ورود اطلاعات خانه‌ها به سیستم اطلاعات جغرافیایی است که میان آنها خانه‌های تاریخی نیز پیدا می‌شود.
تعطیلی دفاتر تسهیلگری
یکی از انجمن‌ها و دفاتر تسهیلگری فعال در این زمینه انجمن «یادمان‌های میراث ماندگار» است. یکی از اقداماتی که این انجمن تقریبا هرساله انجام می‌دهد، برگزاری مراسم قاشق‌زنی در آستانه چهارشنبه‌سوری و نوروز در محلات تاریخی نظیر بلاغی است که هدف از این اقدام آشنایی مردم با این رسم کهن و تشویق جوانان برای جایگزینی آن با فعالیت نوظهور، بیگانه و خطرآفرین ترقه‌بازی انجام می‌گیرد. هرسال در آستانه چهارشنبه‌سوری و نوروز تعدادی از بناهای تاریخی شهر قزوین همچون سردر عالی‌قاپو مورد اصابت ترقه افراد ناشناس قرار می‌گیرد. سمیه مراقی که از اعضای هیئت مدیره این انجمن است می‌گوید: «بخش اجتماعی دفاتر تسهیلگری باید کارگاه‌هایی با مردم محلی برگزار کنند اما در واقعیت فرهنگ‌سازی عموماً به دلیل سطح پایین مشارکت اتفاق نمی‌افتد. افرادی که در این کارگاه‌ها شرکت می‌کنند از میان قشر جوان محله نیستند و از سوی دیگر موضوعات کارگاه‌ها باید مورد شهرداری باشد و به همین دلیل فعالیت‌های ترویجی به آن صورت شکل نمی‌گیرد. ممکن است در بعضی موارد شعار دفاتر باشد و یا در حد کارهای تکراری با سطح تاثیرگذاری پایین اقداماتی صورت بگیرد. اما دفاتر تسهیلگری به عنوان یک فرصت برای فرهنگسازی به شمار می‌آیند. از طرف دیگر باید به روی دیگر ماجرا هم توجه کرد که دفاتر تسهیلگری را بیشتر در مناطقی مستقر می‌کنند که قرار باشد ساخت و سازی در آن صورت بگیرد. این دیدگاهی است که حداقل در قزوین می‌بینیم.»
دفاتر تسهیلگری در حقیقت بر اساس مسائل مالی و تراکم‌فروشی در محلات فعالیت‌های خود را تعریف می‌کنند. مراقی در ادامه می‌گوید: «به نظرم اگر به دنبال فرهنگ‌سازی هستیم باید همه سازمان‌ها و ارگان‌ها اقداماتی در این زمینه انجام دهند. میراث فرهنگی، شهرداری و سایر نهادهای فرهنگی هر کدام در این زمینه سهمی دارند. اما دفاتر تسهیلگری در این زمینه زیاد تاثیرگذار نبوده و نیستند. چه بسا در سال 1401 هم بیشتر دفاتر تسهیلگری در تهران نیز که با مشکلاتی مواجه بودند، تعطیل شدند.»
در مجموع به نظر می‌رسد نمی‌توان و نباید درباره آسیب‌هایی که از سوی ساکنان یک محله به آثار فرهنگی و تاریخی وارد می‌شود بی‌توجه بود. کم‌ترین کاری که از عهده میراث فرهنگی برمی‌آید و سمیه مراقی به آن اشاره می‌کند این است: «به کمک سازمان‌های مردم‌نهاد برنامه‌های توانمندسازی و فرهنگ‌سازی دنبال شوند؛ اقدامی که جای آن در تمام کشور خالی است. حتی وزارتخانه نیز در این بخش ضعف دارد. شهرداری نیز می‌تواند با ارتقای فضای سبز شهری و سایر خدمات در محلات تاریخی می‌تواند حس تعلق خاطر و رضایت ساکنان نسبت به محله خود را برانگیزد.»

به اشتراک بگذارید:





نظر کاربران

نظری برای این پست ثبت نشده است.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *