حال محیط زیست کشورمان خوب نیست. نشانه آن هم چالش‌های فراوانی است که مردم به واسطه تخریب‌های طبیعت و بهره‌برداری خارج از ظرفیت در گوشه گوشه ایران با آن مواجه‌اند. چگونگی کمک به بهبود این چالش‌ها ذهن بسیاری از دغدغه‌مندان محیط زیست را به خود مشغول کرده و باعث شده بسیاری از شهروندان پا به عرصۀ فعالیت محیط زیستی بگذارند یا علاقه‌مند به فعالیت در این حوزه باشند.
«فعالیت محیط زیستی» یا «کنش‌گری‌ محیط زیستی» موضوعی است که در دهۀ گذشته بیش از پیش مورد توجه افکار عمومی در ایران قرار گرفته است. در این راستا ما شاهد شکل‌گیری فعالیت‌های متنوعی در این حوزه از سوی سازمان‌های مردم‌نهاد، تشکل‌‌های غیررسمی، فعالیت‌های فردی و یا در قالب شبکه‌های اجتماعی هستیم. فارغ از مباحثی که درباره فراهم ‌بودن بسترها و ساختارهای کلان جامعه برای کنشگری موثر می‌توان طرح کرد، ترسیم شکل موثر کنش‌گری محیط زیستی و ملاحظات مرتبط با آن امری مهم برای فعالان این حوزه است. در حقیقت، مهم است که تلاش‌های کنش‌گران محیط‌ زیستی، در شرایط شکننده و دشوار طبیعت کشور، بتواند با بیشترین بهره‌وری و اثربخشی در خدمت مسائل اساسی این حوزه قرار بگیرد و صرفا تبدیل به یک امر روزمره یا سرگرم‌کننده نشود. به همین خاطر و به بهانه رویداد «کنش‌گری محیط زیست: از سرگرمی تا اثربخشی» که 16 شهریور و از سوی مدرسه توسعه پایدار دانشگاه صنعتی شریف برگزار شد، نظر چند تن از فعالان محیط زیست را درباره مسیر اثربخشی کنشگری محیط زیستی در شرایط امروز کشورمان جویا شدیم.

پیشگیری از به حاشیه‌رفتن فعالیت‌های محیط ‌‌زیستی
از نظر حمیدرضا میرزاده روزنامه‌نگار و کارشناس محیط زیست، عدم توجه به میان رشته‌ای بودن و پیچیدگی مسائل محیط زیستی، یکی از عوامل به حاشیه ‌رفتن فعالیت‌های کنشگران این عرصه است: در مسائل محیط‌زیستی، علوم اجتماعی به اندازه «علوم تجربیِ مربوط به طبیعت» دخیل هستند که غفلت از آنها موجب عدم شناخت درست یک مشکل و به حاشیه رفتن می‌شود. همچنین یکی از موضوعات بسیار مهم این است که بدانیم مشکلات محیط زیستی به جز بخشی که از نظر فنی قابل اندازه‌گیری است، شامل بخش‌هایی می‌شود که غیر‌قابل اندازه‌گیری‌اند. این بخش‌ها به ارزش‌های افراد و نگاه جامعه به مسائل‌شان برمی‌گردد. در صورت توجه داشتن به این امور می‌توانیم برنامه‌ریزی‌هایی داشته باشیم که در عین پیگیری موضوع به شکل فنی و علمی، بخشی از نیاز عاطفی جامعه نیز برطرف شود.

بهمن ایزدی: یک کنشگر محیط زیست باید تمام تلاش خود را به کار گیرد تا در برابر هجوم گسترده و متنوعی که تحت پروژه های دولتی و یا دارای حمایت بخش دولتی و با نگاه های اقتصادی در حوزه طبیعت انجام می‌شود و دارای جانمایی درست نبوده و عمدتاً بدون لحاظ شدن مدیریت حفاظت از ارزش های طبیعی انجام می شوند، دلسرد نشود

تأثیر مسئله معیشت بر فعالیت‌های کنشگران اجتماعی
حسین عبیری گلپایگانی، فعال محیط زیست در مورد اثرگذاری مسئله معیشت بر فعالیت‌های کنشگران محیط زیستی می‌گوید: اگر معیشت کنشگر محیط زیست تأمین نشود، به مرور زمان به علت مشکلات زندگی از کنشگری فاصله می‌گیرد. طبق هرم مازلو، اساسی‌ترین نیاز انسان معیشت است. اگر برای معیشت پایدار تلاشی صورت نگیرد، حتی خود جوامع بومی و محلی -که بهترین حافظان طبیعت هستند- به مخربان اصلی محیط زیست بدل می شوند.
او همچنین اولین ویژگی یک «کنشگر مطلوب محیط زیستی» را تلاش پیوسته برای افزایش آگاهی، دانش و توانمندی در حوزه فعالیت خود، دومین آن را داشتن اعتقاد و اقدام عملی در ارتباط با گفته‌هایش و سومین ویژگی را تلاش برای برقراری ارتباط مطلوب با جامعه هدف می‌داند.
نقش سرمایه اجتماعی، یادگیری و مطالعه در کنشگری محیط زیست
میترا البرزی‌منش، عضو هیئت مدیرۀ موسسه پایشگران محیط زیست ایران (پاما)، در رابطه با نسبت کنشگری محیط زیست با یادگیری و مطالعه معتقد است: کنشگران محیط زیست عمدتاً دو دسته‌اند؛ افراد متخصص و افرادی که بنا به علایق و یا دغدغه‌هایشان تشکلی را راه‌اندازی کرده‌اند یا در رسانه‌ها فعالیت می‌کنند. افراد متخصص باید با سایر کنشگران محیط زیستی پیوندی محلی، منطقه‌ای و یا ملی جهت انتقال اطلاعات و دانش خود و ساماندهی اقدامات برای رفع چالش‌ها برقرار کنند. گروه دوم نیز باید بتوانند علاقه و دغدغۀ خود را با «دانش» پیوند بزنند تا بتوانند با برنامه و هدفمند پیش رفته و راهکارهای صحیحی را به متولیان امور انتقال دهند. در مجموع، افراد هر دو گروه باید پیوند نزدیکی با سایر اعضای جامعۀ فعالان محیط زیستی برقرار کنند و در سطح اظهارنظر علمی باقی نمانده و برنامۀ اقدامی همراه با دانش، اطلاعات و مهارت داشته باشند.
او در رابطه با نقش سرمایه‌های اجتماعی در زمینه حل مشکلات محیط زیستی می‌گوید: لازم است مسئولین و افراد تصمیم‌گیرنده، سرمایه اجتماعی را باور داشته و برای حل مسائل محیط زیستی کشور اهمیت قائل باشند؛ زیرا در غیر این صورت، رسیدن به راه حل دشوار خواهد بود. در این شرایط راهِ پیشِ روی کنشگران محیط ‌زیست این می‌شود که با بهره‌گیری از سرمایه اجتماعی، نظرات، راهکارها و برنامۀ اقدامات‌شان را به عنوان اهرم‌هایی برای اقدام در این زمینه منتشر کنند.
احساس و هیجان کافی نیست
حسین آخانی، استاد گیاهشناسی دانشکده زیست شناسی دانشگاه تهران و کارشناس محیط زیست، از راه‌کاری برای حرکت از رویکردهای صرفاً هیجانی و احساسی به سمت رویکردهای متکی بر دانش و اطلاعات و نیز مسائل زیربنایی می‌گوید. او می‌افزاید: در این راستا نیاز است کنشگری محیط زیست توسط هر دو گروه کنشگر صورت گیرد: گروه اول شامل هر انسانی که فارغ از تخصص خود می‌تواند به واسطۀ تعلق خاطرش، یک کنشگر محیط زیست باشد که جنبۀ خوب آن دربرگیری بخش وسیعی از جامعه و ایجاد یک انرژی قوی است و البته جنبۀ دیگر آن، اظهارنظر بر اساس اطلاعات نادرست و یا کمتر درست است که منجر به کاهش اعتبار موضوع می‌شود؛ و گروه دوم، کنشگران حرفه‌ای و متکی بر دانش و اطلاعات هستند که منجر به انتقال اطلاعات درست به جامعه می‌شوند.
از نظر این مدرس دانشگاه، یک کنشگر مطلوب و اثربخش دارای شش ویژگی مهم است: اول، متأثر از مسائل سیاسی و قوم‌گرایی نباشد. دوم، اخلاق‌مدار باشد و حتی بتواند اعتماد مخالفانش را جلب کند. سوم، برای به نتیجه رسیدن، توانایی گفتگو داشته باشد؛ حتی اگر با بخش‌هایی از ساختار قانونی و حقوقی که تحت آن فعالیت می‌کند موافق نباشد. چهارم، به ابزار حقوقی مجهز باشد. پنجم، برای ایجاد تغییرات زیربنایی، از کودکان شروع کرده و علاوه بر تلاش شخصی، نهادهای مربوط را هم وادار به فعالیت کند و ششمین و مهمترین مورد، اینکه صادق بوده و به گفته‌های خود عمل کند.

مسعود مولانا: برای ایجاد هماهنگی بین رشد و شاخصه‌های توسعه پایدار، با رویکردهای انحصاری شرکت‌های بزرگ و نیز معیشت بسیاری از مردم جهان دچار تعارض می‌شویم؛ زیرا باید در سبک زندگی مردم تغییرات اساسی صورت گیرد. این توسعۀ زیست محور در جوامع محلی به دلیل وابستگی معیشت به کشاورزی و دامپروری بیشتر خود را نشان می‌دهد

نفوذ اجتماعی و کنشگرانی که به میزان کافی به رسمیت شناخته نمی‌شوند
از نظر محمد درویش، کنشگر محیط‌ زیست و پژوهشگر، برای اینکه فعالان محیط زیستی بتوانند در ساختارهایی که آنها را به میزان کافی به رسمیت نمی‌شناسند، جدی گرفته شده و قدم‌های مؤثری بردارند، باید از ضریب نفوذ اجتماعی و مقبولیت بین مردم برخوردار باشند: ضریب نفوذ چنین کنشگری، زمانی افزایش پیدا می‌کند که شخصیت کاریزماتیکی داشته و هرگز و تحت هیچ شرایطی ناامید نشود. این فرد باید شجاع بوده و حاضر باشد هزینه رفتارهای خودش را بپردازد و مانند حرف‌هایش زندگی کند. از طرفی پیگیر و صبور باشد و تحت هیچ شرایطی به دنبال انتقام‌گیری نرود. چنین فعال محیط زیستی باید به جای مرثیه‌سرایی، مطالباتی از جنس کنشگری داشته باشد و حتی اگر راهی نیست، تلاش کند آن را بسازد. او باید حال خوبی داشته باشد تا مردم را دچار غم بیشتری نکند و در نهایت نشان دهد به رغم اینکه میوه درختِ دانایی «تلخ» است، اما او توانسته است به نفع تاب آوری مردم و سرزمینش از این تلخی عبور کند.
کنشگری هوشمند
مسعود مولانا، فعال محیط زیست و عضو شورای هماهنگی شبکه محیط زیست و منابع طبیعی کشور، کنشگری محیط زیست را، فراتر از ارتباطش با اقتصاد سیاسی و سیاستگذاری کلان جامعه، «هنر ارتباط با مردم» می‌داند. به گونه‌ای که مطالبات را به صورت روایتی جذاب و واقعی تدوین و سپس بر اساس شرایط مشخص روز منتقل کند تا مردم با آن ارتباط نزدیک برقرار کنند؛ به گفته او تا یک معضل به صورت مطالبه ای اجتماعی مطرح نشود تحقق آن تقریباً غیرممکن است. از نظر مولانا، سایر عوامل مؤثر در داشتن کنشگری هوشمند و موفق این‌ موارد را شامل می شوند: داشتن استراتژی مؤثر و کارآمد که علاوه بر وجه انتقادی، امید به تغییر و تحول را نیز برجسته کند؛ هم راستا شدن با مطالبات مدنی؛ تنظیم و به‌روزرسانی سیاست‌های محیط‌زیستی و مدنی در راستای درک تاریخی و جامعه شناختی؛ بازسازی تئوری و عمل توسط یکدیگر؛ تعریف اقدام به گونه‌ای که فعالیت‌ها در طول زمان به صورت ریشه‌ای انجام شده و تداوم داشته باشند؛ فعالیت شبکه مند کنشگران محیط زیستی با یکدیگر و تعامل و توافق موضوع محور با سایر شبکه‌های مدنی؛ انتخاب زمان مناسب برای اقدامات کلیدی؛ ترسیم تقویم فعالیت مدنی روزآمد و نقد دائمی فعالیت‌های کنشگران جهت به روز کردن راهبردها.
او در ادامه به این نکته اشاره می‌کند که برای ایجاد هماهنگی بین رشد و شاخصه‌های توسعه پایدار، با رویکردهای انحصاری شرکت‌های بزرگ و نیز معیشت بسیاری از مردم جهان دچار تعارض می‌شویم؛ زیرا باید در سبک زندگی مردم تغییرات اساسی صورت گیرد. این توسعۀ زیست محور در جوامع محلی به دلیل وابستگی معیشت به کشاورزی و دامپروری بیشتر خود را نشان می دهد.
حفظ تعادل کنشگر بین دیده‌شدن و دریافت تأیید عمومی و پرداخت به مسائل مهم
از نظر بهمن ایزدی، پیشکسوت و فعال محیط‌ زیست، اگر تلاش کنشگر دارای دستاوردی خوب و بر اساس دوراندیشی و با هدف متعادل تر کردن شرایط زیستی و نه صرفاً دیده‌شدن باشد، تعادلی پایدار بین دیده شدن -که در این شرایطِ بسیار سخت مورد نیاز است و البته باید همراه با صداقت و عشق و پشتکار و هدفمندی باشد- با اثرگذاری و پرداختن به مسائل واقعی و مهم اتفاق خواهد افتاد.
از نظر او، اگر تلاش در راستای هدف از پیش تعیین شدۀ یک سازمان غیردولتی، با همراهی با آحاد مردم در خصوص محقق شدن اهدافی که در چارچوب برنامه های حمایتی، فرهنگی، آموزشی و یا ترویجی هستند، توأم شود اعتماد و تأیید جامعه جلب خواهد شد.
بهمن ایزدی، ویژگی‌های مهم یک کنش‌گر مطلوب را این‌چنین بر می‌شمارد: چنین فردی ابتدا باید دارای شناخت لازم از ویژگی‌های سرزمینی اش باشد و بر همین اساس بیش از دیگران اولویت‌های مربوط به فعالیت‌هایش را در رفع بحران‌های محیط زیستی درک کند. دوم اینکه تمام تلاش خود را به کار گیرد تا در برابر هجوم گسترده و متنوعی که تحت پروژه‌های دولتی و یا دارای حمایت بخش دولتی و با نگاه‌های اقتصادی در حوزه طبیعت انجام می‌شود و دارای جانمایی درست نبوده و عمدتاً بدون لحاظ شدن مدیریت حفاظت از ارزش‌های طبیعی انجام می‌شوند، دلسرد نشود. و سوم اینکه جامعه را با آموزش و فرهنگسازی در راستای تحقق اهدافش همراه کند.