پیچیدگی مسئله حقابه هیرمند در کنار تبعات آن بر بحرانی شدن وضعیت ‌هامون و تنش شدید آبی در سیستان و بلوچستان، ضرورت یافتن راهکاری در کوتاه‌مدت برای دفع بحران را ضروری کرده است. کارشناسان حوزه‌های مرتبط با این موضوع پیشنهادات فراوان و قابل تاملی را در این باره به دولت ارائه داده‌اند اما پس از سال‌ها هیچ‌کدام از دولت‌های مستقر، در این زمینه توفیقی نداشته‌اند. علی ارواحی، متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی در گفت‌وگو با پیام‌ما، از آخرین وضعیت‌هامون، منطقه سیستان و بلوچستان و راه‌حل‌های آن می‌گوید.

هامون و به تبع آن منطقه پیرامون آن در چه وضعیتی قرار دارد؟
تالاب مرزی‌ هامون با وسعت حدود 5660 کیلومتر مربع، سومین دریاچه بزرگ کشور است که حدود 70 درصد آن در ایران و بیش از 30 درصد آن در کشور افغانستان واقع شده است. متاسفانه بیش از دو دهه است که این زیست‌بوم ارزشمند، به واسطه سوءمدیریت منابع آب و عدم تخصیص حقابه با محدودیت جدی مواجه بوده و هم اکنون نیز تقریبا خشک شده است. طی این مدت، تنها در نتیجه بارش‌های غیرنرمال و ورود جریانات سیلابی، در سال‌های 1393 و 1398 شاهد آبگیری وسعت قابل‌توجهی از تالاب‌هامون بوده‌ایم.متاسفانه تخریب تالاب ‌هامون، پیامدهایی همچون تشدید فرسایش بادی، تحلیل منابع خاک، تشدید انتشار ریزگردها، قطع ارتباط اکولوژیک تالاب‌های‌ هامون پوزک،‌هامون هیرمند و‌ هامون صابری، تغییر کاربری اراضی تالابی به اراضی کشاورزی را به همراه داشته است. آسیب جدی به ذخایر آبزیان تالاب همراه با از دست رفتن فرصت‌های معیشتی برای 3700 صیاد محلی و دیگر مشاغل مربوط به عرضه محصولات صید شده در بازارهای استان و مراکز تولید خوراک آبزیان، تخریب پوشش گیاهی و نیزارهای تالاب و به تبع آن از دست رفتن فرصت‌های معیشتی وابسته به دامداری و صنایع دستی تا جایی‌که جمعیت 200 هزار راسی گاو سیستانی به کمتر از پنج هزار راس تقلیل یافته، از دیگر تبعات بحرانی‌ شدن‌ هامون است.در نتیجه از دست رفتن فرصت‌های درآمدزایی برای جوامع محلی از یک سو شاهد افزایش نرخ بیکاری و کاهش سطح درآمد خانوارهای روستایی بوده‌ایم و از سوی دیگر، تشدید فرسایش بادی و انتشار ریزگردها باعث شیوع برخی بیماری‌ها و همچنین کاهش سطح رفاه و مطلوبیت سکونتگاه‌های روستایی شده تا جایی که برخی از روستاهای مرزی تخلیه شده و روستاییان به مهاجرت از روستاها و اسکان در مناطق حاشیه شهرهای بزرگ نظیر زاهدان، چابهار و ایرانشهر مبادرت کرده‌اند که خود تبعات منفی اجتماعی و فرهنگی و مخاطرات امنیتی بیشتری را به همراه خواهد داشت. علاوه بر آن هزینه قابل‌توجهی برای حفظ سلامت مردم و ایجاد فرصت‌های شغلی جایگزین به مردم و دولت تحمیل شده و می‌شود.

سازمان حفاظت محیط زیست باید در اسرع وقت، گزارش عملکرد نتیجه‌محوری که بیانگر میزان تحقق شاخص‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت برنامه مدیریت تالاب ‌هامون و کیفیت مشارکت یا مصادیق قصور، تعلل و تاخیر هر یک از بخش‌های دست اندرکار در اجرای برنامه مدیریت تالاب ‌هامون باشد را تهیه و منتشر کند

در وضعیت پیش آمده بیشترین سهم را به چه عاملی می‌دهید؟
شرایط امروز تالاب ‌هامون از یک سو محصول مدیریت غیر یکپارچه منابع آب‌های داخلی در کشور، مصارف غیر اصولی در بخش کشاورزی، تاب‌آوری پایین در برابر تغییرات اقلیمی ‌و متوسط بسیار پایین بارش سالانه بوده و از سوی دیگر نتیجه احداث سدهای کنترلی و تنظیمی ‌نظیر بند کمال‌خان بر روی رودخانه هیرمند و بهره‌برداری از کانال انحرافی برای هدایت سرریز آن به گود زره در کشور افغانستان است. دلیل این مهم آن است که بهره‌برداری از کانال انحرافی و انتقال آب به گود زره طی سال‌های اخیر رخ داده، اما تالاب‌ هامون بیش از دو دهه است که با کمبود شدید آب و خشکی فزاینده مواجه است. از جمله مواردی که بیانگر سوء مدیریت آب‌های داخلی بوده می‌توان به احداث و ایجاد سازه‌های کنترلی با تبخیر سطحی بالا، توسعه نامتوازن طرح‌های کشاورزی، اولویت‌بخشی به مصارف کشاورزی و نادیده گرفتن حقابه تالاب، اشاره کرد.
ما در ایران سندی با عنوان برنامه مدیریت تالاب ‌هامون داریم. چرا این برنامه اجرا نشده است؟
نزدیک به یک دهه از تدوین و تصویب برنامه مدیریت تالاب‌هامون، می‌گذرد و به رغم ایجاد کمیته‌های مدیریت بین‌بخشی تالاب ‌هامون در سطوح مختلف، نشانی از اجرای برنامه مدیریت تالاب‌ هامون دیده نمی‌شود. عجیب‌تر اینکه تاکنون گزارش عملکرد نتیجه‌محوری که بیانگر میزان تحقق شاخص‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت این برنامه و کیفیت مشارکت موثر و هدفمند بخش‌های مختلف و یا حاوی موارد قصور هر یک از بخش‌ها در اجرای برنامه مدیریت تالاب‌ هامون باشد نیز توسط دبیرخانه ملی تالاب‌های سازمان محیط زیست منتشر نشده است. چه بسا بیشتر تعجب کنیم که در همین دوره زمانی طرح توسعه 46 هزار هکتاری کشاورزی دشت سیستان در منطقه‌ای با اقلیم خشک و متوسط بارش سالانه 60 میلی‌متر نیز اجرایی شده است و علیرغم تاثیر این طرح بر تشدید بحران در تالاب ‌هامون متاسفانه واکنش مشخصی از سوی دستگاه‌های حاکمیتی و نظارتی نسبت به اجرای این طرح ندیده‌ایم.
حال می‌توان پرسید، در شرایطی که برنامه مدیریت تالاب‌ هامون اجرایی نشده، نظام ناکارآمد مدیریت منابع و مصارف آب‌های داخلی تداوم یافته و تلاشهای دولت سیزدهم برای دریافت حقابه تالاب ‌هامون از افغانستان نیز بی‌نتیجه مانده، چاره احیای تالاب‌های ‌هامون کدام است؟
شما راهبردها و رهیافت‌های موثر در احیای تالاب ‌هامون را چه می‌دانید؟
نخست دیپلماسی جامعه‌محور آب‌های مرزی برای تامین حقابه تالاب ‌هامون. متاسفانه به رغم تلاش‌های دولت سیزدهم برای تقویت دیپلماسی آب‌های مرزی در حصول توافق با کشور افغانستان برای تامین حقابه تالاب ‌هامون، توفیقی حاصل نشده و به نظر می‌رسد این مهم نتیجه کم‌توجهی به راهکارهای برد-برد و نادیده گرفتن نقش جوامع محلی و نهادهای مدنی بوده است. خوشبختانه جوامع محلی پیرامون تالاب ‌هامون در کشور ما و کشور افغانستان پیوندهای برادری، اخوت و خویشاوندی عمیقی دارند که متاسفانه از آن غافل بوده‌ایم و به آن به مثابه یک فرصت نگاه نکرده‌ایم. از این رو با تقویت این گونه پیوندها، ایجاد زمینه‌های گفت‌وگو بین بزرگان طوایف ذینفع تالاب‌هامون در ایران و افغانستان، تقویت ارتباط سازمان‌های مردم‌نهاد، نهادهای مدنی و نخبگان محلی در هر دو منطقه همراه با بازدیدها و نشست‌های دوره‌ای، می‌توان به یک چارچوب همکاری جامعه‌محور و مشترک برای احیای تالاب‌هامون جهت به ‌روزرسانی معاهده سال 1351 بین کشورهای ایران و افغانستان دست یافت که از یک سو برخوردار از حمایت‌های مردمی ‌برای اجرا بوده و از سوی دیگر متضمن منافع هر دو کشور و پایداری هر چه بیشتر تالاب‌هامون باشد.
پس از آن اهتمام دولت برای اجرای موثر برنامه مدیریت تالاب‌هامون ضروری است. سازمان حفاظت محیط زیست باید در اسرع وقت، گزارش عملکرد نتیجه‌محوری که بیانگر میزان تحقق شاخص‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت برنامه مدیریت تالاب ‌هامون و کیفیت مشارکت یا مصادیق قصور، تعلل و تاخیر هر یک از بخش‌های دست اندرکار در اجرای برنامه مدیریت تالاب‌هامون باشد را تهیه و منتشر کند. گزارش فوق نیاز است در اولین جلسه ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالابهای کشور نیز ارائه و به استناد قوانین بالادستی، ضمانت‌های لازم جهت اجرای موثر برنامه مدیریت تالاب ‌هامون تقویت شود. همزمان نیاز است سازمان محیط زیست تدابیر ویژه ای برای جلب مشارکت موثر و ارتقای سطح آگاهی سیاست‌گذاران، برنامه‌ریزان و ذی‌نفعان تالاب‌هامون را اتخاذ و اجرایی کند. همچنین اصلاح الگوی منابع و مصارف آب‌های داخلی ضروری است. اصلاح الگوی مصارف آب از طریق جلوگیری از طراحی و اجرای هر گونه طرح جدید توسعه کشاورزی؛ کاهش هدررفت آب به واسطه بهسازی و نوسازی سیستم‌های انتقال و توزیع آب شرب و کشاورزی؛ تغییر الگوی کشاورزی سنتی به الگوی کشاورزی سازگار با اقلیم همراه با آموزش گسترده کارشناسان و کشاورزان محلی؛ بازچرخانی آب و تصفیه فاضلاب، محقق می‌شود که به مراتب کم‌هزینه تر از طرح‌های انتقال آب و استحصال آب‌های ژرف بوده و به مراتب آب بیشتری صرفه‌جویی و امکان تخصیص آن به تالاب‌ هامون فراهم می‌شود.

شرایط امروز تالاب‌هامون از یک سو محصول مدیریت غیر یکپارچه منابع آب‌های داخلی در کشور، مصارف غیر اصولی در بخش کشاورزی، تاب‌آوری پایین در برابر تغییرات اقلیمی ‌و متوسط بسیار پایین بارش سالانه بوده و از سوی دیگر نتیجه احداث سدهای کنترلی و تنظیمی ‌نظیر بند کمال‌خان بر روی رودخانه هیرمند و بهره‌برداری از کانال انحرافی برای هدایت سرریز آن به گود زره در کشور افغانستان است

در حال حاضر دولت برای سیستان هم طرح انتقال آب دارد فکر می‌کنید این روش می‌تواند موثر باشد؟
با توجه به آنچه گفتم و با توجه به تجارب متعدد طرح‌های انتقال آب شکست خورده در کشور و حجم آبی که برای احیای تالاب‌ هامون نیاز است، به نظر می‌رسد راهکارهایی همچون انتقال آب از دریای عمان یا استحصال آبهای ژرف، به سبب هزینه بالا، زمان‌بر بودن این دست پروژه‌ها، پیامدهای منفی محیط زیستی، تشدید ناپایداری سرزمین در حوضه‌های مبدا و مقصد و بروز نارضایتی‌های اجتماعی، شاید در کوتاه مدت مرهمی ‌موقت بر زخم‌های مردم محلی و تالاب‌هامون باشند اما در میان‌مدت و بلندمدت راهگشا و موثر نخواهند بود. ما نیاز به باز تعریف الگوی معیشت جوامع محلی در این منطقه نیز داریم. متاسفانه معیشت جوامع محلی پیرامون تالاب ‌هامون که روزگاری وابسته به صیادی، دامپروری و صنایع دستی بوده، هم اکنون به شدت وابسته به کشاورزی و در رقابت با تالاب ‌هامون برای بهره‌برداری از حقابه تالاب‌هامون شده است. لذا ضروری است الگوی معیشت جوامع محلی از طریق مطالعه زنجیره ارزش محصولات کم‌آب‌بر همراه با توانمندسازی جوامع محلی برای تسهیل دسترسی مستقیم به بازار؛ تقویت درآمدزایی از محل استقرار صنایع کوچک و متوسط فرآوری محصولات کشاورزی، دامی ‌و صیادی؛ احداث نیروگاه‌های بادی و ایجاد‌ هاب انرژی به منظور جایگزینی آن با انرژی‌های معمول در سطح محلی، صادرات انرژی به دیگر کشورها و ایجاد فرصت‌های شغلی و درآمدزایی برای جوامع محلی؛ تسهیل دادوستد مرزی و حمایت از صندوق‌ها و تعاونی‌های محلی برای جایگزینی مشاغل سازگارتر با منابع تالاب نظیر گردشگری و صنایع دستی؛ و بالاخره تقویت پوشش گیاهی تالاب، احیای نژاد گاو سیستانی و افزایش ضریب امنیت غذایی در منطقه، مورد بازبینی قرار گیرد. برخی از مهمترین و موثرترین راهکارهای طبیعت محور در کنترل و مدیریت سیلاب‌های دشت سیستان شامل حفاظت خاک، احیای پوشش گیاهی، حفظ بستر و لایروبی رودخانه‌های منتهی به تالاب‌هامون، آبخوان‌داری، حفاظت از تالاب ‌هامون، جلوگیری از تغییر کاربری اراضی تالاب و رسوبات ورودی به تالاب‌هامون و همچنین احیای قنوات و آب‌بندهای مبتنی بر دانش بومیان دشت سیستان، هستند.
فکر می کنید چرا تا به حال برای این راهکارها تعلل کرده ایم؟
متاسفانه در کشور ما نظیر دیگر نقاط دنیا، برای دهه‌های متمادی شاهد کم‌توجهی به این دست راهکارها در توسعه پایدار سرزمین بوده‌ایم. از سوی دیگر سال‌هاست که به واسطه تغییر اقلیم شاهد بارش‌های مونسون و بروز سیلاب‌های ویرانگر در این منطقه بوده‌ایم. از این رو ضروری است تهدیدات ناشی از سیلاب‌های مونسون و غیرنرمال را با اتخاذ تدابیر طبیعت‌محوری که پیش از این بدان اشاره شد به فرصتی برای احیای تالاب‌هامون تبدیل کنیم.برای نجات و احیای تالاب ‌هامون، رهیافت‌های معرفی شده لازم است، همزمان اجرایی شوند والا تامین حقابه تالاب‌ هامون از کشور افغانستان اگر همراه با سوء مدیریت منابع و مصارف آب‌های داخلی یا توسعه نامتوازن باشد منجر به احیای پایدار تالاب ‌هامون نخواهد شد.