«دشمن نمی‌خواهد خودکفایی ایران در تولید را ببیند.» این سخن را رئیس جمهوری در مراسمی به زبان آورد که برای استقبال از سال زراعی برگزار شده بود. ابراهیم رئیسی از کشاورزان خواست که با دشمن‌شناسی و حرکت جهادی حساب‌شده، برای تأمین نیاز سفره مردم گام بردارند. رئیس دولت انقلابی به‌جز این اظهارات سیاسی و امنیتی، چند جمله‌ای از سخنرانی‌اش را هم به مسائل کارشناسی‌تر و تخصصی حوزه کشاورزی اختصاص داد. چنان‌که از جمله به بیان نکاتی درباره «کشت فراسرزمینی» به‌عنوان راهبردی که در دستور کار وزارت کشاورزی قرار گرفته و «اصلاح الگوی کشت» و «افزایش بهره‌وری» پرداخت. او «کشاورزی» را «بهترین کارها» توصیف کرد و گفت: «کشاورزی جایگاه بزرگی در فرهنگ دینی ما، اقتصاد کشور، خودکفایی و استقلال کشور دارد؛ استقلال کشور، در گرو کار کارگر و کشاورز است و تولید در حوزه کشاورزی، یکی از مولفه‌های قدرت در کشور.»

 

رئیس دولت سیزدهم همچنین با تاکید بر لزوم پیگیری و توجه به خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی از سوی وزارت جهاد کشاورزی، تصریح کرد: «با حرکت معمولی نمی‌توان به این هدف رسید، بلکه باید کار جهادی کرد.» رییسی با تاکید بر اتکا به نگاه جهادی در حوزه علم و پژوهش و در همه دانشگاه‌های کشاورزی، گفت: «کشاورزی ما علم پایه و فناوری پایه باشد و کار دانش‌بنیان حاکم باشد.» او از همه دست‌اندرکاران در صنعت کشاورزی کشور خواست که کمک کنند تا تصمیم‌گیری‌های انقلابی همراه با عقلانیت همراه شود تا به استقلال کشاورزی دست یابیم.

داوری: افزایش بهره‌وری اصلی اساسی و گریزناپذیر است. اما باید توجه داشته باشیم که افزایش بهره‌وری به قول معروف با معجزه‌ای ناگهانی و ناشناخته محقق نمی‌شود؛ بلکه الزاماتی دارد که از جمله می‌توان به بحث جذب سرمایه‌گذاری در حوزه کشاورزی اشاره کردکد

رئیسی همچنین با اشاره به اینکه باید کمک کنیم تا الگوی کشت مناسب اقلیم ایجاد شود، گفت: «بازنگاهی در کشاورزی با هدف افزایش بهره‌وری انجام شود تا بهره‌وری افزایش یابد. افزایش سرمایه‌گذاری و بهره‌وری موجب رشد اقتصادی کشور می‌شود. افزایش بهره‌وری از آب و خاک باید انجام شود. خاک سرمایه بزرگی در کشور است که باید قدر آن را دانست. ما ترسالی و خشکسالی داریم، اما همین آب را باید خوب مدیریت کنیم و غرقابی را به آبرسانی قطره‌ای یا زیرسطحی تبدیل کنیم. امروز به مدیریت آب نیازمندیم.» او در ادامه با تاکید بر ضرورت جلوگیری از تغییر کاربری اراضی کشاورزی و مقابله با سوداگران گفت: «زمین‌های کشاورزی، سرمایه کشور است.» او سپس گفت: «مسأله کشت فراسرزمینی در دستور کار وزارت کشاورزی است که کار خوبی است. کشت قراردادی هم با قوت ادامه یابد. باید سود به کسب کشاورز برود و دلال‌ها و واسطه‌ها حق کشاورز را تصاحب نکنند. باید نظارت دقیق بر چرخه تولید تا مصرف انجام شود تا محصول کشاورز، گران به دست مصرف‌کننده نرسد.» رییس دولت سیزدهم تاکید کرد: «امنیت غذایی پایدار، تامین از داخل و ارتقای کیفیت محصولات از برنامه های دولت است.» آن‌چه به این بهانه در ادامه می‌خوانید مشروح نقطه‌نظرات فاطمه کاراندیش، دانشیار گروه مهندسی آب دانشگاه زابل و کامران داوری، استاد دانشگاه فردوسی مشهد و از کارشناسان حوزه کشاورزی است در خصوص آن‌چه ابراهیم رئیسی در ارتباط با «کشت فراسرزمینی»، «اصلاح الگوی کشت»، «افزایش بهره‌وری» و «خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی» مطرح کرد.

رئیس دولت سیزدهم همچنین با تاکید بر لزوم پیگیری و توجه به خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی از سوی وزارت جهاد کشاورزی، تصریح کرد: با حرکت معمولی نمی‌توان به این هدف رسید، بلکه باید کار جهادی کرد.

اصلاح مصرف آب باید به نفع طبیعت باشد

| فاطمه کاراندیش، دانشیار گروه مهندسی آب دانشگاه زابل |

عبور از وضعیت بحران آب در ایران با صرف تمرکز بر ارتقای بهره‌وری ممکن نیست. چنان‌که هر جا بحث بهره‌وری مطرح شود، بحث تنش آبی نیز مطرح می‌شود. در واقع اگرچه افزایش بهره‌وری از جمله راهبردهای اساسی در این حوزه است اما هدف از افزایش بهره‌وری نباید صرفاً افزایش تولید باشد و صرف تولید محصول بیشتر به ازای مصرف آب کمتر راهگشا نیست. در اقلیم و سرزمینی همچون ایران که در بسیاری از مناطق در وضعیت ورشکستگی آبی به‌سر می‌برد، نمی‌توان هدفی جز کاهش تنش آبی را در اولویت قرار داد و به‌عنوان مثال بر افزایش تولید یا گسترش اراضی کشاورزی تمرکز کرد. حال آن‌که در چند دهه گذشته، هیچ‌وقت چنین رویکردی در اقدامات و عملکرد دولت‌ها دیده نمی‌شود و مشخصاً راهبردی که کمابیش در تمامی دولت‌ها در دستور کار بوده، راهبرد مبتنی بر توجه به محیط زیست نبوده و حتی اگر در مقاطعی در مصارف آب حوزه کشاورزی به‌طور نسبی صرفه‌جویی داشتیم، این آب به محیط زیست بازنگشته و باز برای افزایش تولید کشاورزی مورد استفاده قرار گرفته است. بنابراین اگر هدف‌مان از تمامی این راهبردها _ چه اصلاح الگوی کشت، چه ارتقای بهره‌وری و چه هر کدام از این دست راهبردها و هدف‌گذاری‌ها _ آن‌طور که وزارت جهاد کشاورزی در تمامی این چند دهه در دستور کار قرار داده، صرفاً حرکت به‌سوی خودکفایی باشد، مطمئناً وضعیت منابع آبی و طبیعی کشور به‌طور روزافزون رو به وخامت خواهدگذاشت.
به عبارت دیگر هیچ‌یک از این برنامه‌ها و راهبردها که همگی با هدف خودکفایی در دستور کار دولت‌ها قرار گرفته و می‌گیرند، نمی‌توانند به ما در این کشور، با این اوضاع نامساعد منابع آبی کمک کند. در واقع اگر هدف از این راهبردها صرفه‌جویی در منابع آب به‌منظور استفاده مجدد در حوزه کشاورزی در راستای تحقق هدف خودکفایی باشد، راه به‌جایی نخواهیم برد. چاره‌ای نداریم جز این‌که تمامی برنامه‌هایی که برای صرفه‌جویی در منابع آب در دستور کار قرار می‌گیرند، به‌منظور بازگرداندن منابع آبی به طبیعت باشد. فراموش نکنیم که اگر همچنان با همان رویه گذشته ادامه دهیم، کم‌کم به شرایطی می‌رسیم که آن‌چه امروز با عنوان بحران و تنش‌های آبی مشکل‌ساز شده، در ادامه به یک مسئله امنیتی تبدیل شده و عواقب پیچیده‌تری را در پی خواهد داشت. اکنون در مواردی شاهدیم در استان‌های درگیر تنش‌های آبی، وقتی فشار به شهروندان افزایش یافته و نیازهای اولیه‌شان در تامین منابع آبی مورد نیاز برآورده نمی‌شود، به‌سرعت مطالبات به شکل‌گیری مسئله اجتماعی و اعتراض منجر می‌شود.
نکته دیگری که باید در بحث مدیریت الگوی کشت مورد توجه قرار گیرد، انباشت مشکلات در این حوزه است. اگر هدف‌مان صرفاً این باشد که به‌صورت منطقه‌ای نسبت به اصلاح الگوی کشت اقدام کنیم، راه به جایی نخواهیم برد. حال آن‌که اصلاح الگوی کشت تنها وقتی محقق می‌شود که نگاهی جامع به کلیت کشور و وضعیت کلی اقلیم داشته باشیم. حال آن‌که نگاه دولت‌ها نهایتاً ناظر است بر اصلاح ساختار کنونی که این رویه نیز با رویکرد منطقه‌ای در دستور کار قرار می‌گیرد و مثال‌های آن هم فراوان است که آن‌چه در بحث انتقال آب آن، هم صرفاً وقتی اوضاع بحرانی شد، از جمله این موارد است.
اصلاح الگوی کشت زمانی محقق می‌شود که ابتدا با آمایش سرزمین و بررسی وضعیت تمامی نقاط کشور، برررسی کنیم که اولاً کدام نقاط کشور اساساً برای بهره‌برداری به‌منظور کشاورزی مناسب هستند و در ادامه با مقایسه این مناطق با یکدیگر و در نظر گرفتن توان اکولوژیک این مناطق، محصولاتی را برای هر یک از این مناطق پیشنهاد کنیم که همزمان با امکان کشت در آن منطقه، نیاز کشور را به‌لحاظ اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی و غیره به‌طور نسبی برآورده کند. ضمن آن‌که حتی با این رویکرد نیز همچنان نمی‌توان افزایش تولید را به‌عنوان هدف نهایی موردتوجه قرار داد و باید با رویکرد مبتنی بر پایداری سرزمینی در این راستا گام برداریم.
همچنین با توجه به آن‌چه رئیس‌جمهوری در خصوص کشت فراسرزمینی مطرح کردند، باید توجه داشته باشیم این است که کشت فراسرزمینی ایده بدی نیست و حتی می‌تواند بخشی از مشکلات ما را مرتفع کند. اما کشوری که قرار است این ایده را در آن پیاده کنیم، باید به‌دقت انتخاب شود و گزینه‌ای باشد که به‌لحاظ گوناگون قادر باشیم با آن کشور به‌عنوان یک شریک تجاری بلندمدت همکاری کنیم. ثانیاً محصولاتی را از طریق این الگوی کشت در آن کشور تولید کنیم که منجر به ناپایداری آن سرزمین و افزایش تنش نشود و اصولاً نگاه‌ماه به بحث کشاورزی مبتنی بر کشت پایدار باشد. چنان‌که در یکی از نمونه‌های اجرای این الگو شاهد بودیم ساکنان ناحیه دریاچه آرال برای کشت کتان بیشتر و تولید بیشتر پنبه به‌منظور صادرات، راساً اقدام به خشک کردن این دریاچه کرده و امروز نه خودشان می‌توانند از این سرزمین بهره‌برداری اقتصادی داشته باشند، نه کشورهای واردکننده این محصولات، منفعتی می‌برند. هر چند کشت فراسرزمینی ایده خوبی است اما پرسش اساسی این است؛ کشوری همچون ایران که اصول پایداری را رعایت نمی‌کند، چطور ممکن است در کشوری دیگر به این مهم توجه داشته باشد؟
در مجموع باید توجه داشته باشیم هدف اساسی که وزارت جهاد کشاورزی و مجموعه دولت از تدوین و اجرای سیاست‌های صرفه‌جویی و ذخیره منابع آبی دنبال می‌کند، باید احقاق حقوق ضایع‌ شده محیط زیست و طبیعت باشد. در نهایت لازم است بر این نکته اساسی نیز تاکید کنیم که تا وقتی مسئله اقتصاد از مسئله آب جدا نشود، باری از دوش اقلیم برنخواهیم داشت و مشکلی حل نخواهد شد. حال آن‌که ما اقتصادمان را به‌شدت به آب و منابع طبیعی گره زده‌ایم و فکر می‌کنیم کشاورزی باید پاسخگوی تمامی مسائل باشد. این در حالی است که ما به‌لحاظ اقلیمی به هیچ عنوان در شرایطی نیستیم که اقتصادمان به منابع آبی محدودی که در اختیار داریم، متکی باشد. بنابراین تا زمانی که از مدیریت تامین خارج نشده و به‌سوی مدیریت مصرف گام برنداریم، تا وقتی از این اقتصاد آب‌محور خلاص نشویم و مسئول اشتغال و درآمد ملت را بخش کشاورزی بدانیم، از این بحران‌ها رها نمی‌شویم.

کاراندیش: اصلاح الگوی کشت زمانی محقق می‌شود که ابتدا با آمایش سرزمین و بررسی وضعیت تمامی نقاط کشور، برررسی کنیم که کدام نقاط کشور اساساً برای بهره‌برداری به‌منظور کشاورزی مناسب هستند و در ادامه با مقایسه این مناطق با یکدیگر و در نظر گرفتن توان اکولوژیک این مناطق، محصولاتی را برای هر یک از این مناطق پیشنهاد کنیم که همزمان با امکان کشت در آن منطقه، نیاز کشور را به‌لحاظ اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی و غیره به‌طور نسبی برآورده کند

 

ضرورت امنیت غذایی با نگاهی آینده‌نگر و بلندمدت

| کامران داوری، استاد دانشگاه فردوسی مشهد و کارشناس حوزه کشاورزی |

موضوع امنیت غذایی در کشور ما از اهمیتی زیادی برخوردار است. اما آن‌چه باید در راستای تحقق این ایده مدنظر باشد، این است که امنیت غذایی را نه صرفاً برای امروز و آینده نزدیک، بلکه با نگاهی آینده‌نگر و بلندمدت برای همه دوران مورد توجه قرار دهیم تا ظرفیت‌های تولید غذایی که در حال حاضر در اختیار داریم، در آینده نیز به‌صورت پایدار موجود و قابل بهره‌برداری باشد. این در حالی است که این ظرفیت‌های تولید غذا از یک‌سو شامل شامل آب و خاک به‌طور خاص باشد و از دیگرسو شامل کشاورزان و آن دسته از شهروندانی باشد که امر کشت و کشاورزی را برعهده دارند.
در حال حاضر ما در برخی نقاط کشور به‌خصوص در مناطق شرق کشور با بحران تخلیه روستاها به میزانی نگران‌کننده مواجهیم و همزمان وضعیت خاک نیز نامساعد است و منابع آبی نیز به‌سرعت در حال خشک شدن و شور شدن است. بنابراین معتقدم این موضوعات هستند که در حال حاضر امنیت غذایی را در این کشور به‌خصوص با نگاه بلندمدت تهدید می‌کنند. در نتیجه باید همزمان با جلوگیری از تخلیه سریع روستاها، مانع از زوال و از بین رفتن آب و خاک شد و به همین دلیل نیز باید بدانیم که با وضعیتی بسیار پیچیده سروکار داریم.
در حال حاضر فرمولی که در بحث مدیریت منابع آبی در آینده پیش روی ماست، این است که در پی افزایش این محدودیت‌های آبی، از آن‌جا که آب بهداشتی و سلامت اولویت اساسی زندگی است، هرچه پیش می‌رویم، سهم مصرف آب شهری افزایش و سهم مصارف کشاورزی کاهش می‌یابد. آن‌هم در شرایطی که ما همزمان با تغییر اقلیم نیز مواجهیم و این تغییرات اقلیمی ناشی از افزایش دمای هوا، کاهش منابع آب تجدیدپذیر را نیز به ما تحمیل می‌کند و به همین دلیل تجدیدپذیری منابع آب زیرزمینی نیز به‌شدت کاسته شده است. مجموعه این مسائل، شرایطی را برای آینده رقم می‌زند که به نظر می‌رسد توان تولید محصولات کشاورزی در داخل کشور با مشکلات اساسی روبرو خواهد شد. حال آن‌که اگر بخواهیم برای جبران توان رو به کاهش تولید محصولات، فشار بیشتری را به منابع آبی‌مان وارد کنیم، انگار بر سر شاخ نشسته و بن می‌بریم.
به نظر می‌رسد افزایش بهره‌وری در چنین فضایی اصلی اساسی و گریزناپذیر است. اما باید توجه داشته باشیم که افزایش بهره‌وری به قول معروف با معجزه‌ای ناگهانی و ناشناخته محقق نمی‌شود؛ بلکه الزاماتی دارد که از جمله می‌توان به بحث جذب سرمایه‌گذاری در حوزه کشاورزی اشاره کرد. ضمن آن‌که برای تحقق این مهم، باید در مدیریت حوزه کشاورزی به‌نحوی عمل کنیم که بجای سوق دادن کشاورزان به سمتی که یارانه‌بگیر شوند، به این سو گام بردارند که با بهره‌وری بیشتر و فروش محصولات بهتر منافع‌شان را محقق کرده و سود بیشتری حاصل کنند. به این ترتیب افزایش بهره‌وری الزاماً نیازمند ظرفیت‌سازی است و بهترین حالت این است که دولت با ارائه برنامه‌های پایا در این راستا گام بردارند.
این در حالی است که شاید یکی از مهمترین حوزه‌هایی که دولت می‌تواند برای ظرفیت‌سازی به‌منظور افزایش بهره‌وری به آن تکیه کند، حوزه فناوری و تکنولوژی است. به‌عنوان مثال گلخانه‌ای در کشور ژاپن با نور مصنوعی و 3 نوبت خاموش و روشن کردن چراغ کنار تغذیه و محیط مناسب، روند تولید محصول را از 90 روز به یک سوم این بازه زمانی یعنی حدود 30 روز کاهش می‌دهد. این دست فناوری‌ها که به‌عنوان نمونه به یکی از این موارد اشاره شد، نیاز جدی کشاورزی ما است. چنان‌که در نمونه‌ای دیگر شاهدیم از چندسال گذشته تولید گوشت بر پایه سلول بنیادی بخشی از نیاز برخی کشورها را تامین می‌کند. روشی که به نسبت روش‌های سنتی تا حدود 1000 برابر کمتر آب مصرف می‌کند.
البته این درست است که بهره‌وری ما در تولید محصولات کشاورزی چندان مناسب نیست اما با توجه به وضعیت اقلیمی ما، امکان افزایش بهره‌وری چندانی هم نداریم. ما در اقلیمی گرم و خشک با نوسانات شدید آب و هوایی روبرویم و خشک‌سالی‌ها و ترسالی‌های هرساله باعث می‌شود در کشاورزی با عدم‌قطعیت فراوانی مواجه باشیم. از طرفی اگرچه می‌دانیم که بحث اشتغال یا به بیان دقیق‌تر جلوگیری از بیکاری کشاورزان نیز از جمله اولویت‌های اساسی مسئولان حوزه کشاورزی است، اما باید این واقعیت را نیز بپذیریم که ما در بحث امنیت غذایی با شرایط و اوضاعی بسیار پیچیده سروکار داریم. اشاره به این نکته نیز حائز اهمیت است که دو بحران اساسی که سالیان سال در مطالعات مختلف دستگاه‌ها به‌عنوان بحران‌های اساسی و اصلی کشور صدر فهرست قرار می‌گرفت، بحران آب و بیکاری است اما قرار نیست تصمیماتی که برای عبور از این بحران‌ها اتخاذ می‌کنیم، تصمیمات تحمیلی باشند. در واقع ما نمی‌توانیم با سیاست دستوری این حوزه را مدیریت کنیم، بلکه باید حمایت‌ها و یارانه‌هایی که در این حوزه می‌پردازیم، با نگاهی هوشمند، در هر اقلیم به گیاهانی تخصیص بدهیم که هم در سبد استراتژیک ما وجود داشته باشند و هم با اقلیم هر منطقه متناسب باشند. درنتیجه حمایت‌های دولتی می‌تواند از جنس سیاست‌هایی همچون بیمه و خرید تضمینی باشد که از منابع ارزی پرداخت نشود و کشاورزان را به‌سویی هدایت کند که از تولید محصول بیشتر و بهتر منفعت حاصل کند.
نکته پایانی که لازم است درباره بهره‌وری مورد اشاره قرار گیرد این است که ما در این بحث به‌اصطلاح با یک کسر سروکار داریم. صورت کسر، حاصل و مخرجش نیز نهاده‌هایی است که اختصاص می‌دهیم. در بحث خاص افزایش بهره‌وری نسبت ‌به آب، در صورت کسر معمولاً تناژ محصول یا ریالی که حاصل می‌شود، قرار می‌دهیم و در مخرج نیز میزان آبی که مصرف شده به مترمکعب. این در حالی است که در این نوع کشاورزی که به این شدت متکی به مصرف آب است، کار چندانی در مخرج انجام‌پذیر نیست و آن‌چه برای افزایش بهره‌وری قابلیت انجام دارد، در بحث صورت کسر است. به بیان دیگر کیفیت بذر، زمان کوتاه‌تر کشت بذر، مدیریت صحیح کود و مبارزه با آفات و همچنین جلوگیری از ضایعات مواد غذایی است. چنان‌که بنابر آخرین آمار، حدود 25 تا 30 درصد از مواد غذایی تولید شده در مزارع تا به دست مصرف‌کننده برسد و البته پس از آن در منازل مصرف‌کنندگان و هنگام مصرف، به ضایعات و زباله تبدیل می‌شود که عدد بسیار بزرگی است و می‌توان گفت حدود یک چهارم آب کشاورزی ما در نهایت از بین می‌رود.