|پیام ما| گنبد سلطانیه با آن گنبد فیروزه‌ای و دیوارهای آجری که بیشتر رنگ کهربایی به خود گرفته اند؛ یادگاری از دوران محمد خدابنده، در پهنه وسیعی در کنار سلطانیه، در قابی میان آسمان و زمین ایستاده است و اما آنچه سال‌هاست تصویر این قاب را مخدوش می‌کند، داربست‌هایی است که سال‌هاست از گوشه و کنار این بنای تاریخی که به ثبت جهانی نیز رسیده، آویزان مانده است. داربست‌هایی که گویی در نبود طرح مرمتی مدون و اعتبار برای مرمت و باززنده‌سازی، به عنوان مرمت اضطراری بر این بنا حاضر شدند.

پس از گذشت سال‌ها از این وضعیت بلاتکلیف برای این اثر ثبت جهانی، خرداد امسال، مدیرکل وقت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی زنجان از آغاز پروژه حفاظت، آماده‌سازی و مرمت گنبد سلطانیه خبر داد.
امیر ارجمند گفته بود این کار با اعتباری بالغ بر ۶ میلیارد ریال آغاز شده است: «ساماندهی و شیب‌بندی صحیح و هدایت آب‌های سطحی و نیز اجرای کانال‌های‌ ناکش برای دفع رطوبت صعودی در دیوارهای آجری ورودی در ضلع غربی، اجرای دقیق هواکش‌ها جهت تسریع در امر تهویه هوا و دفع رطوبت، کاشی کاری، رنگ‌آمیزی، تعویض شیشه، تعویض کلید و پریز، شیرآلات، تعویض رادیاتور، بندکشی و اندودکاری آجرها، چراغ‌های فضای داخلی و غیره در این بنای جهانی است. از آنجایی که سالانه مسافران زیادی از داخل و خارج از کشور برای بازدید از اثر جهانی به شهرستان سلطانیه سفر می‌کنند، ساماندهی مسیرهای دسترسی و امکانات در این اثر جهانی از جمله اولویت‌ها است.»
گرچه خبر مرمت گنبد سلطانیه یکی از مژده‌های خوش وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور به کارشناسان مرمت، حفاظت و باززنده‌سازی بناهای تاریخی در کشور است اما سرعت انجام مرمت در بخش‌های مختلف این بنا، برخی از کارشناسان را نگران کرده است.

گرچه خبر مرمت گنبد سلطانیه یکی از مژده‌های خوش وزارت میراث فرهنگی به کارشناسان مرمت، حفاظت و باززنده‌سازی بناهای تاریخی در کشور است اما سرعت انجام مرمت در بخش‌های مختلف این بنا، برخی از کارشناسان را نگران کرده است

کمتر از یک ماه از اعلام خبر شروع عملیات مرمت این بنا، اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی زنجان اعلام کرد تعمیرات آجری بخش‌های نمای داخلی، مرمت و همچنین ساخت ستون‌های تزئینی گچی، اجرای عملیات تأسیسات الکتریکی و مکانیکی بخش‌های داخلی بنا، استحکام‌بخشی و پی‌بندی سنگی دیوارهای موردنیاز و تعمیرات و مرمت نرده‌های چوبی با تکیه‌بر اصول علمی و مرمتی اکنون به پایان رسید.
براساس آنچه در مدون مرمتی این اثر تاریخی می‌گوید: در ایوان شمالی که مرمت آن اواخر دهه ۸۰ آغاز شد و تا ارتفاع ۱۸ متری (زیر طاق دوم) ادامه داشت و در اوایل دهه ۹۰ به‌صورت نیمه‌کاره رها شد، قسمت‌های زیادی از روند مرمت که شامل مستندنگاری، استحکام‌بخشی، تثبیت لایه‌های گچی و لکه‌گیری‌ها انجام‌گرفته و موزون‌سازی رنگی و رنگ‌گذاری و قلم‌گیری‌ها به‌صورت نیمه‌کاره تا زیر طاق دوم و در ارتفاع حدود ۱۸ متری انجام‌گرفته و متوقف‌شده است. همچنین مرمت نقاشی‌ها و کتیبه‌ها و گره‌های هندسی انجام‌گرفته در طبقه اول این ایوان تثبیت نهایی نشده است و موزون‌سازی‌ها با گذشت بیش از ده سال رنگ‌پریده و کم‌رنگ شده است و در قسمت‌هایی کتیبه کاملاً ناخوانا شده است و مجدداً نیازمند موزون‌سازی و تثبیت نهایی است. تکمیل مرمت و نهایی کردن و تکمیل موزون‌سازی رنگی و در نهایت، تثبیت لایه رنگ‌گذاری شده جهت جلوگیری از فرسایش رنگ و رنگ‌پریدگی (که تاکنون در قسمت‌هایی قابل‌مشاهده است) ضروری است. کل عملیات مرمتی که در این ایوان صورت گرفته است تا ارتفاع ۱۸ متری و تا زیر طاق دوم ایوان است. بالاتر از ارتفاع ۱۸ متری قطار بندی‌ها و سپس کتیبه بزرگ خط ثلث (قسمتی از سوره انبیا) به ارتفاع ۳ متر قرار دارد که دارای ترک بسیار بزرگ عرضی است و به نظر می‌رسد مهم‌ترین اولویت مرمت کل تزئینات گنبد سلطانیه این قسمت است. همچنین این طرح می‌گوید: زیرسازی بستر کتیبه و تزریق مواد و استحکام‌بخشی بستر کتیبه بزرگ به ارتفاع سه متر است بسیار ضروری است. در مرمت ترنج گچ‌بری بزرگ زیر گنبد هیچ کاری انجام‌نشده است و نیازمند استحکام‌بخشی است. در ایوان غربی این بنا، کف زمین تا ارتفاع ۷ متری تزئینات دوره اول (کاشی‌کاری معقلی در تلفیق کاشی و آجر) قابل‌رؤیت است و مرمت شده است و از ارتفاع ۷ متری به بالاتر، پوشیده از تزئینات دوره دوم یعنی بستر گچی تزئینات و نقوش و کتیبه‌ها و گچ‌بری‌های اجرا شده بر روی گچ است؛ که در قسمت‌های زیادی لایه‌های گچی از بستر لایه اول جداشده و تخریب شده بود که حتی در عکس‌های اوایل دهه پنجاه هم قابل‌ مشاهده است.
مرمت این ایوان هم از زمستان ۱۳۹۷ آغاز شد. شروع مرمت با مستندنگاری و استحکام‌بخشی و مرمت اندود‌های قسمت‌های پایینی حاشیه اشاره آغاز گردید. مستندسازی، لکه‌گیری، تثبیت، خواناسازی و موزون‌سازی رنگی کتیبه‌ها و نقوش انجام گرفت. تثبیت نهایی بهار ۱۴۰۰ و تا ارتفاع حدود ۱۸ متری (تا زیر طاق دوم ایوان) به‌صورت کامل انجام گرفت. مرمت قسمت‌های بالاتر شامل قطار بندی‌ها و کتیبه بزرگ سوره انبیا و کتیبه خط کوفی بالاتر از آن و تزئینات زیر قوس گنبد ضروری است. استحکام‌بخشی قسمت‌های زیادی از لایه گچی که از بستر دوره اول جدا شده ضروری است. در مرمت ترنج گچ‌بری بزرگ زیر گنبد هیچ کاری انجام‌نشده است و نیازمند استحکام‌بخشی است.
در ایوان جنوبی بنا نیز، ترنج گچ‌بری بزرگ زیر گنبد هیچ کاری انجام‌نشده است و نیازمند استحکام‌بخشی است. تزئینات این ایوان، تنها تزئینات دوره اول را شامل می‌شود و در قسمت‌هایی از زیر طاق اول تا ارتفاع حدوداً ۱۰ متری تزئینات دوره دوم هم قابل‌مشاهده است و در هیچ دوره‌ای مرمتی انجام نگرفته است. استحکام‌بخشی قسمت‌هایی زیادی از بستر کاشی‌کاری‌هایی که به‌صورت بلوکه‌ای بر بنا الحاق شده‌اند و در وضعیت نامناسب و در قسمت‌هایی جداشده از بستر بنا و بسیار آسیب‌دیده قرار دارند و خواناسازی خطوط معماری ضروری است. در مرمت ترنج گچ‌بری بزرگ زیر گنبد هیچ کاری انجام‌نشده است و نیازمند استحکام‌بخشی است.
بخش دیگری از این طرح مصوب تاکید می‌کند: در ایوان جنوب شرقی تزئینات موجود این ایوان، تزئینات دوره دوم است که تا ارتفاع حدود ۷ متری قسمت‌های بسیار کمی از آن‌ها در اوایل دهه ۸۰ انجام پذیرفته و نیاز به مرمت در بخش‌های زیادی از این ایوان به‌خصوص در تزئینات دوره دوم دیده می‌شود. لکه‌گیری، خواناسازی نقوش و کتیبه‌ها و مرمت قسمت‌های تخریب‌شده ضروری است. در مرمت ترنج گچ‌بری بزرگ زیر گنبد هیچ کاری انجام‌نشده است و نیازمند استحکام‌بخشی است.

نگرانی ما از این است که چون این بنا گردشگران زیادی دارد و طبیعتا دولت تمایل دارد که حداکثر استفاده و درآمد را از بنا داشته باشد، شتاب در عملیات مرمتی، کیفیت و کار کارشناسی را فدای درآمدزایی کند. چون می‌دانید خلاف معمول ایمنی در کارگاه‌های مرمتی، گنبد سلطانیه حتی یک روز هم به دلیل مرمت به روی گردشگران بسته نشد

همچنین در مورد وضعیت مرمتی ایوان شرقی و شمال شرقی نیز مصوب شده است: در مرمت ترنج گچ‌بری بزرگ زیر گنبد هیچ کاری انجام ‌نشده است و نیازمند استحکام‌بخشی است. در ایوان شمال شرقی قسمت‌هایی از بستر گره آجر تراش‌ها زیر طاق اول در دوره مرمت گروه ایتالیایی مرمت شده است. در طبقه اول مرمت تزئینات آجرکاری حصیری بستر دیواره پیشنهاد می‌شود. از ارتفاع ۱۸ متری به بالا تزئینات دوره دوم (قطار بندی‌ها و کتیبه بزرگ خط ثلث سوره انبیا) قرار دارد و استحکام‌بخشی و خواناسازی آن‌ها ضروری به نظر می‌رسد.در مرمت ترنج گچ‌بری بزرگ زیر گنبد هیچ کاری انجام‌نشده است و نیازمند استحکام‌بخشی است.
یک کارشناس مرمت و احیای بناهای تاریخی در این خصوص به پیام ما می‌گوید: اساسا طرح مصوب برای مرمت گنبد سلطانیه به این دلیل که یک بنای ثبت جهانی است باید در ابتدا با همه جزئیات پلان مدیریتی این طرح مقایسه می‌شد. البته معتقدم آنچه به‌عنوان طرح مرمت برای این بنا منتشر شده است طرح خوب و موشکافانه و اصولی است. اما مسئله اینجاست که این طرح هرگز به شکل رسمی از سوی اداره کل میراث فرهنگی زنجان منتشر نشد. بلکه فقط در رسانه‌ها از آن صحبت شد.
زینب کریمی ادامه می دهد: آنچه نگران‌کننده است سرعت بسیار بالای انجام این عملیات است و اینکه ما به جز بخش‌هایی از خارج بنا و محدوده‌هایی که در دسترس گردشگران است اطلاعاتی از بقیه بخش‌های کارگاه‌های مرمت نداریم. به عنوان مثال قاطعانه نمی‌دانیم مرمت این بنا حداقل در یک فاز به اتمام رسیده است و یا همچنان ادامه دارد. گنبد سلطانیه بنایی شاخص است که به عنوان یکی از بزرگ‌ترین دست‌آرودهای معماری بشر شناخته می‌شود. بنابراین حساسیت بر آن طبیعی است. چون مرمت غیر اصولی گاهی از مرمت نشدن هم بدتر است. نگرانی ما از این است که چون این بنا گردشگران زیادی دارد و طبیعتا دولت تمایل دارد که حداکثر استفاده و درآمد را از بنا داشته باشد، شتاب در عملیات مرمتی، کیفیت و کار کارشناسی را فدای درآمدزایی کند. چون می دانید خلاف معمول ایمنی در کارگاه‌های مرمتی گنبد سلطانیه حتی یک روز هم به دلیل مرمت به روی گردشگران بسته نشد.
در تماس پیام ما با مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی زنجان، او تمایل به گفت‌وگو نداشت. با این حال روابط عمومی این اداره اعلام کرد که مرمت گنبد سلطانیه همچنان ادامه دارد.