هنوز یک هفته از وقوع سیل در رودخانه «رودبال» استهبان و قربانی شدن ۲۲ نفر در پی آن نگذشته بود که سیل در شمال پایتخت در امام‌زاده داوود و فیروزکوه دستکم موجب مرگ ۳۴ هم‌وطنمان و ناپدید شدن ۲۰ تن دیگر شده است. این در حالی است که با وقوع سیلاب‌های استهبان و مطرح شده پدیده مونسون در جنوب‌شرقی ایران هشدارها جدی‌تر شد تا آنجا که رسانه‌ها ۲ سیل پرتلفات ایران که در ۴ مرداد ۱۳۶۶ و ۲۰ مرداد۱۳۸۰ روی داده بود را یادآوری کردند. اما این یادآوری سبب نشد تلفاتی ندهیم.

۱۰۰ شهر و ۳۰۰ روستای ایران در نخستین هفته مرداد ۱۴۰۱ با سیلاب دست و پنجه نرم می‌کنند و این در حالی است که پیشتر در تیرماه و براساس اعلام وزارت نیرو خبر از آن مطرح شده بود که تا پایان تابستان ممکن است شرایط تنش آبی به حدود 600 شهر کشور تعمیم پیدا کند. عددی که نسبت به سال گذشته، بیش از 350 شهر افزایش نشان داده است.
سیل بار دیگر فقدان اطلاع‌رسانی مؤثر و منسجم در بحران را هویدا کرد زیرا با وجود اعلام هشدارهای سازمان هواشناسی کشور وزارت کشور روز بعد از وقوع سیل در امام‌زاده داوود پیامی با این مضمون ارسال کرد:«پیرو هشدار سطح نارنجی اداره کل هواشناسی استان تهران برای تاریخ پنجم مرداد ماه 1401 مبنی بر احتمال بالا آمدن سطح رودخانه‌ها، آب‌گرفتگی معابر و جاری شدن روان آب در مسیل‌ها و احتمال برخورد صاعقه، از شهروندان محترم درخواست می‌شود از هرگونه توقف در بستر و حاشیه رودخانه‌ها و مسیل‌ها اکیدا خودداری کنند.» همچنین روز پنج‌شنبه جمعیت هلال‌احمر نیز پیامکی به این مضمون برای مخاطبان ارسال کرد: « هشدار: هموطن گرامی با توجه به پیش‌بینی وقوع بارش‌های رگباری تا روز دوشنبه ۱۰ مرداد ماه، لطفا ضمن رعایت نکات ایمنی و توجه به هشدارهای صادره، از حضور و قرار گرفتن در حریم رودخانه‌ها مسیل‌ها و نقاط کوهستانی پرهیز فرمایید.‌/ جمعیت هلال احمر ج.ا.ا». این دو پیام را مخاطبان پس از وقوع سیل امامزاده داوود دریافت کردند.

یکی از مهمترین نکاتی که در گزارش ملی سیلاب‌ها به آن اشاره شده حفره‌های حقوقی و نامشخص بودن مسئولیت نهادهای اجرایی مختلف است. به ویژه آنکه در ایران عموما رفتارها جزیره‌جزیره است و دولت هنوز نتوانسته هماهنگی و مدیریت همسو ایجاد کند

گرچه خبرگزاری تسنیم تعداد تلفات سیل در ۴ استان کشور را ۲۷ نفر کشته و ۲۷ مفقودی اعلام کردند اما مشخص نیست دقیقاً تلفات سیل چه تعداد بوده است. تلفات سیل در امام‌زاده داوود ۷ کشته و ۱۴ مفقودی اعلام شد. در همین حال آتش‌نشانی تهران جسد ۳ نفر را در پایین‌دست رودخانه کن در گل و لای کشف کرد. از سوی دیگر در سیل فیروزکوه نیز اعلام شد که ۱۰ نفر کشته و ۱۶ تن مفقود شده‌اند. در چالوس هم دست‌کم ۳ نفر بر اثر وقوع سیل جان باخته‌اند. با این حال براساس گزارش ایسنا مهدی ولی‌پور، رئیس سازمان امدادونجات جمعیت هلال احمر دیروز از افزایش شمار جانباختگان سیل در سراسر کشور به ۳۴ تن خبر داد و گفت که حدود ۲۰ نفر نیز همچنان مفقودند که جستجو برای یافتن آنها ادامه دارد. رئیس سازمان امداد و نجات جمعیت هلال احمر درباره خدمات امدادی ارائه شده از سوی این سازمان از ابتدای مرداد ماه تا به این لحظه بیان کرد: در مجموع در ۶۲ شهرستان از ۱۷ استان کشور شامل سیستان و بلوچستان، تهران، فارس، کرمان، هرمزگان، قم، سمنان، مازندران، یزد، آذربایجان شرقی، خراسان جنوبی، گلستان، اصفهان، بوشهر، کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری و مرکزی عملیات‌های امداد و نجات مربوط به سیل و آبگرفتگی به اجرا در آمد.
وقتی غریب آشنا می‌خروشد
سیل در ایران را می‌توان «غریب آشنا» نام نهاد. غریب است چون مردم به درستی آن را نمی‌شناسند و در عین حال آشناست زیرا اقلیم و موقعیت جغرافیایی ایران سیل‌خیز است و عموما در تابستان‌ها به دلیل پدیده مونسون که از اقیانوس آرام شکل می‌گیرد سامانه‌های مرطوب به سمت جنوب‌شرقی ایران راهی می‌شوند و در این مسیر از خلیج‌فارس هم تأثیر می‌گیرند و در نهایت حال و هوای ایران در تابستان‌های گرم و خشک را حال و هوای عجیبی می‌دهند. بارش‌های سیل‌آسا در زمانی که اصلاً انتظارش را نداریم غافلگیرمان می‌کند. این وضع پرسشی را به وجود می‌آورد که چرا ما هنوز خودمان را با این «غریب آشنا» تطبیق نداده‌ایم و همچنان غافلگیرش می‌شویم. در همه دهه‌های اخیر، مرداد در ایران همراه با سیل بوده است که پیشتر در گزارش «درس‌آموخته‌های سیلاب فراموش شد» در ۵ مرداد ۱۴۰۱ در «پیام‌ما» به آن اشاره کردیم. سیل تجریش با ۳۰۰ کشته و سیل گلستان با بیش از ۴۰۰ کشته هر دو در مرداد روی داده‌ بودند. سیستان و بلوچستان، کرمان و هرمزگان هر سال در تابستان منتظر وزیدن بادهای مونسون و در پی آن بارش‌های تابستانه هستند. اما عجیب است که ما بی‌توجه به این روند مستمر طبیعت هنوز نتوانسته‌ایم در ذهنمان نکاتی چون «بارش‌های موسمی تابستانه» و «حریم رودخانه» را جا بیندازیم و مدیران شهری سال‌هاست ساخت و ساز در حریم رودخانه‌ها را نادیده‌گرفته‌اند. آنچه در نخستین ساعات بامداد ۶ مرداد برای امام‌زاده داوود در تهران روی داد یادآور سیلی است که در پنجمین روز بهار ۱۳۹۸ در شیراز ۲۱ قربانی گرفت. مسیر سیل دستخوش ساخت و ساز شده بود. سیل ۱۳۹۸ علاوه بر شیراز در استان‌های گلستان، لرستان و خوزستان وسعت بسیاری به خود گرفت و موجب شد تیمی علمی آن را بررسی کند و در نهایت منجر به تهیه «گزارش ملی سیلاب» شد. گزارشی که بالغ بر ۷ هزار و ۶۰۰ صفحه در ۱۵ سرفصل به بررسی چرایی وقوع سیل پرداخته بود. اینک که دست‌کم ۳ سال از زمان وقوع آن سیل سپری شده است به نظر می‌رسد هنوز ما آنچه در شیراز روی داد را مایه درس عبرت قرار نداده‌ایم. گزارش ملی سیلاب به شکلی خلاصه در کتابی منتشر و در اختیار مدیران نهادهای مختلف قرار گرفت. اما گویا نه تنها آن کتاب را هیچ مدیری نخوانده است که حتی با بر سر کار آمده دولت سیزدهم وزیر نیروی جدید مرکز امور اجتماعی آب و انرژی که این کتاب را گردآوری کرده بود، منحل کرد. حالا اظهارنظر مدیرکل دفتر مخاطرات زیست محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی نشانه‌ای است از بی‌توجهی‌ به تاکیداتی که کارگروه مهندسی رودخانه در گزارش ملی سیلاب در مورد وقوع سیل کرده بود. «رضا شهبازی» مدیرکل دفتر مخاطرات زیست‌ محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌ معدنی کشور با اشاره به بازدید میدانی از منطقه سیل‌زده امامزاده داود، گفت: عدم رعایت حریم آبراهه‌ و تخریب کانال انتقال آب موجب شد تا در این رخداد آسیب‌های زیادی وارد شود ضمن آنکه در این مطالعات اولیه ما زمین‌ لغزشی مشاهده نکردم بلکه رسوباتی بوده که به همراه آب ناشی از بارندگی به پایین دست منتقل شده است.
او همچنین تأکید کرده است‌: در این منطقه پوشش گیاهی مناسبی برای جذب آب وجود ندارد.شهبازی به جزئیات تخریب‌های وارد شده به امامزاده اشاره کرد و با بیان اینکه تخریب‌ها بیشتر به صحن امامزاده داود و پیرامون آن بوده است، گفت: این مناطق مناطقی هستند که باید به عنوان آبراهه حریم آن رعایت شود و آب در آن جریان داشته باشد.
او با بیان اینکه با گسترش صحن امامزاده داود، این محوطه در مسیر آبراهه قرار گرفته است، افزود: همه حجم آبی که از بالا دست وارد این منطقه می‌شود از طریق کانالی است که از گوشه صحن، آب را به پایین دست تخلیه می‌کند ولی این کانال ظرفیت کافی برای تخلیه این حجم از آب را نداشته است در نتیجه سرپوش این کانال به دلیل فشاری که سیلاب به آن وارد کرده است، تخریب و موجب شد آب ناشی از بارندگی به همراه گِل و لای و رسوبات همراه آن از طریق صحن شمالی به محوطه اصلی صحن و به صحن جنوبی حرم این امامزاده سَرریز شود. سیل بعد در نهایت وارد دره پایین دست رودخانه شده است.
درسی که از سیل شیراز نگرفتیم
گزارش کارگروه مهندسی رودخانه یکی از ۱۵ کارگروه گزارش ملی سیلاب در تحلیل خود از سیل سال ۱۳۹۸ درباره آنچه در شیراز روی داده آورده است :«محدوده چهارراه هفت‌تنان و کوچه ۳۴ هفت‌تنان و خیابان سما از قدیم به نام سیل‌آباد شناخته می‌شده‌است. عکس هوایی سال ۱۳۴۴ نشان می‌دهد که در محدوده مسیل دروازه‌قرآن ساخت و ساز محدوده وجود داشته است. هم‌اکنون کل این منطقه با آپارتمان‌های چند طبقه پوشیده شده است. البته در محدوده سیل‌آباد عمق آبراهه بسیار کوچکتر از عمق دره دروازه قرآن بوده است اما به علت وجود سیل‌دشت غیرمسکونی خسارت سیل محدود بوده است.»
در بخش دیگری از گزارش ملی سیلاب‌ درباره سیل شیراز آمده است: «در طراحی و اجرای لوله تخلیه و مخزن تخلیه و مخزن تاخیری بالای آن ملاحظات فنی در نظر گرفته نشده است. در‌واقع پیش‌بینی مدیریت سیلاب با دوره بازگشت‌های بزرگ انجام نشده بود».
رودخانه‌ها مرتب مورد تعرض قرار می‌گیرند
گزارش ملی سیلاب در مورد وضعیت سیل ۱۳۹۸ در خوزستان در حوضه آبریز رودخانه کرخه تأکید کرده است: «به دلیل خشکسالی‌های طولانی سال‌های قبل و نیز ساخت سد مخزنی کرخه، کشاورزان به تدریج اراضی بستر رودخانه را تصرف کردند و علاوه بر کشت انواع محصولات کشاورزی تاسیساتی همچون استخرهای پرورش ماهی نیز ایجاد کردند. این روند که دور از دید ناظران حافظان بستر رودخانه در ۱۰ سال گذشته انجام گرفته باعث شده بود که عملاً بستر شاخه‌های از رودخانه هوفل و نیسان در پایین دست کاملاً تصرف شودو عملاً مسیر عبور جریان بسته شود. به طوری که با رهاشدن جریان در حدود ۳۵۰ مترمکعب بر ثانیه در بهمن ۱۳۹۷ عبور آب در این شاخه‌ها غیرممکن بود و موجب خساراتی هم شد.» کارگروه مهندسی رودخانه در گزارش تحلیلی خود از سیل ۱۳۹۸ درباره کرخه همچنین افزوده است: علاوه بر تصرفات زیادی که در بستر و حریم رودخانه کرخه توسط کشاورزان انجام شده است، تصرفاتی هم توسط نهادهای دولتی برای احداث راه، کانال خطوط انتقال، تبدیل به پارک، ساخت واحدهای مسکونی و نظایر آن انجام شده است». گزارش ملی سیلاب در مورد استان لرستان و تعرض به رودخانه‌ها تأکید کرده:«عدم توجه به حریم و بستر رودخانه توسط روستاییان و گاه شهرنشینان هر ساله باعث وارد شدن خسارت زیادی در استان لرستان می‌شود. سهولت اجرای عملیات ساختمانی در نواحی مسطح مجاور رودخانه و همچنین دسترسی آسان به آب، برای مقاصد و مصارف مختلف سبب شده تا پیشروی به سمت رودخانه و احداث و تأسیسات و اماکن مسکونی و تجاری در حریم و حتی در بستر رودخانه کسکان یکی از عوامل سیل‌گیری شهر پلدختر و معمولاً و روستاهای تابعه آن‌ها باشد.» تهیه‌کنندگان گزارش ملی سیلاب در بخش مهندسی رودخانه همچنین تصریح کرده‌اند: در جوامع شهری و روستایی به طور کلی حریم رودخانه‌ها رعایت نشده است. مسیر طبیعی آبراهه‌ها مسدود، تغییر کاربری یا انحراف داده شده است. ضوابط هیدرولیکی در طراحی شبکه جمع‌آوری روان‌آب‌های سطحی داخل شهرها رعایت نمی‌شود. این مسائل خسارات ناشی از سیلاب را به شکل قابل توجهی افزایش داده است.»
7 خلاء حقوقی در دست‌اندازی به رودخانه‌ها
یکی از مهمترین نکاتی که در گزارش ملی سیلاب‌ها به آن اشاره شده حفره‌های حقوقی و نامشخص بودن مسئولیت نهادهای اجرایی مختلف است. به ویژه آنکه در ایران عموما رفتارها جزیره‌جزیره است و دولت هنوز نتوانسته هماهنگی و مدیریت همسو ایجاد کند. کارگروه مهندسی رودخانه در گزارش تحلیل خود در آسیب‌شناسی بروز سیل ۱۳۹۸ در ایران تأکید کرده است: مشخص نیست موضوع رعایت حد بستر و حریم رودخانه‌ها در محدوده شهرها دقیقاً بر عهده چه نهادی است؟ و تکلیف افرادی که در این محدوده اقدام به ساخت و ساز کرده‌اند و طی سیلاب‌ با خسارت مواجه می‌شوند چیست؟
دیگر خلاء حقوقی که در مورد مسئولیت‌های اجرایی در بروز سیل در قبال رودخانه‌ها مورد تاکید قرار گرفته این است که «دقیقا مشخص نیست مسئولیت اصلی مدیریت سیلاب و سایر جنبه‌های مرتبط در دشت‌های سیلابی با چه دستگاهی است؟»
«متولی احداث، نگهداری و مرمت سیل‌بندها و دایک‌های کنترل سیلاب در رودخانه‌ها دقیقاً مشخص نیست». این نکته دیگری است که گزارش ملی سیلاب بر آن تاکید کرده است.
یکی دیگر از مواردی که بر آن تاکید شده موضوع طراحی و ساخت پل‌ها در مسیر رودخانه‌ها است. این اقدام وظیفه وزارت راه و شهرسازی است و شیوه طراحی، اجرای پایه‌های پل، تعداد آن و شیوه اجرای آب‌شکستگی‌ها بر مورفولوژی رودخانه تأثیر می‌گذارد.
دخالت و دستکاری بعضی از کشاورزان برای استحصال آب و ایجاد دایک و خاکریز موجب تخریب رودخانه می‌شود که قانون مشخصی برای این موضوع وجود ندارد.
مدیران تصمیم‌گیرنده چقدر می‌بینند؟
یکی از پرسش‌های مهم از مدیران تصمیم‌گیرنده که عموما با هلی‌کوپتر به بازدید می‌روند و در طول مسیر‌های زمینی هم فرصت دیدن مناطق را ندارند چگونه می‌توانند از حال دستکاری‌ها در بستر و حریم رودخانه‌ها باخبر شوند. جالب اینجاست که وزیر کشور در حوادث چند ماهه اخیر نظیر فروریختن متروپل، از ریل خارج شدن قطار یزد- مشهد و اینک سیل بلافاصله در محل حادثه حاضر شده است. اما پرسش این است که آقای وزیر و معاونانش چه در وزارت کشور و چه در وزارت جهاد کشاورزی، یا وزارت نیرو و وزارت راه و شهرسازی تا چه اندازه از نزدیک شاهد دستکاری‌های ناشی از ساخت و ساز در بستر و حریم رودخانه‌ها هستند؟
همواره برخوردها با ساخت و سازها هیجانی بوده و مثل فواره به سرعت به یک نقطه اوج رسیده و بلافاصله فروکش کرده است. چند سال قبل ساخت‌ و سازها در باستی‌هیلز لواسان از سوی رسانه‌های اصولگرا برجسته شد. اما نتیجه آن چه شد؟ پرسش مهم این است که آیا مدیران ارشد و تصمیم‌گیرنده مسیر روددره‌های تهران را اخیراً بازدید کرده‌اند؟ ساخت و سازهای شهری را چقدر شهردار تهران رصد کرده است؟ برای مثال تازگی از فشم تا شمشک را بازدید کرده‌اند؟ آیا مدیران ارشد کشور از نزدیک‌دیده‌اند روی که در روددره‌ای که از شمشک تا میگون، فشم و لواسان می‌گذرد دستخوش چه میزان ساخت و ساز بوده است. این پرسش از مدیران مرکزنشین است. دیگر نقاط کشور که عموما از دید مدیران مرکز‌نشین دور است چه سرنوشتی دارد؟ برای مثال حوضچه‌های پرورش ماهی یا نظایر آن پس از صدور مجوز چه موقعیتی پیدا می‌کنند.