رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست دیروز در حالی، در اظهار نظری مختصر درباره اختلاف ایران و افغانستان در خصوص رهاسازی حق‌آبه هیرمند از عدم همکاری و تعامل طرف افغانستانی با ایران سخن گفت که به باور یک کارشناس حوزه مدیریت منابع آب، ایران و مسئولان دولت سیزدهم به هیچ عنوان نباید میز مذاکرات محیط زیستی را رها کنند؛ چه آن‌که به باور این عضو هیات هیئت مدیره انجمن آب و خاک پایدار ایران، دیپلماسی محیط زیستی با وجود آن‌که امری زمان‌بر است اما همچنان بهترین راه برای دستیابی به حقوقی است که طرفین به موجب توافق سال 51 خورشیدی باید به آن متعهد و پایبند باشند.

رئیس سازمان حفاظت محیط زیست دیروز در یک گفت‌وگوی مختصر از آخرین وضعیت رهاسازی حقابه ایران از رودخانه هیرمند خبر داده‌است. خبری که نشان می‌دهد نه‌تنها تغییری در وضعیت رهاسازی حقابه تالاب هامون صورت نگرفته و در نتیجه باید گفت هنوز خبری از رهاسازی آب از جانب حاکمان این روزهای افغانستان نیست، بلکه در عین حال به این معنا است که دست‌کم در آینده نزدیک یعنی ماه‌های پیش‌رو که ماه‌های گرم و کم‌آب سال هم هست، بهبودی در وضعیت هامون حاصل نخواهد شد. علی سلاجقه که دیروز چند کلامی در خصوص آخرین وضعیت رهاسازی حق‌آبه هیرمند با ایسنا به گفت‌وگو نشسته‌بود، گفته «وزارت نیرو با همتایان خود در کشور افغانستان جلسه داشته اما متاسفانه این جلسات به نتیجه نرسیده است»؛ چرا که به گفته او، «طرف مقابل زیر بار اعداد و ارقام مورد نظر ایران نمی‌رود.»

یک عضو هیات مدیره انجمن آب و خاک پایدار ایران معتقد است: ایران باید اولاً با قدرت در بحث دیپلماسی فعال باشد و به هیچ عنوان میز مذاکره را ترک نکند و ثانیاً کنار این تمرکز بر دیپلماسی، اقداماتی را در راستای اجرای پروژه‌های عمرانی و محرومیت‌زدایی در مناطق زرنج و فراه در خاک افغانستان و همچنین منطقه سیستان در این سوی مرز به انجام برساند تا بخشی از فشار معیشتی ناشی از وضعیت کم‌آبی مرتفع شود

رئیس سازمان حفاظت محیط زیست اما در حالی بر ادامه بلاتکلیفی مذاکرات محیط زیستی جمهوری اسلامی و طالبان تاکید کرده که به‌گفته ناظران و کارشناسان، این اوضاع بلاتکلیف حق‌آبه هیرمند مربوط به امروز و دیروز نبوده و دست‌کم از ۲ دهه پیش تاکنون، به‌رغم مذاکرات و پیگیری‌های دیپلماتیک گاه و بی‌گاه جمهوری اسلامی، تغییر چشمگیری در وضعیت رهاسازی حق‌آبه هیرمند رقم نخورده و در تمام این سال‌ها و حتی سال‌های پیش از آن، حاکمان کشور همسایه شرق و جنوب شرقی، به هر بهانه و ترفند از انجام وظایفشان سر باز زده‌اند. وظایفی که به‌موجب معاهده سال ۵۱ خورشیدی میان مسئولان دولت پهلوی و حاکمان وقت افغانستان، بر عهده این کشور قرار گرفته است؛ حال آن‌که بسیاری از ناظران و کارشناسان معتقدند که مسئولان دولتی در افغانستان نه تنها امروز که کار به دست هیات حاکمه طالبان افتاده، بلکه پیش از آن که دولتی دموکراتیک بر سر کار بود و حتی پیش از روی کار آمدن جمهوری اسلامی افغانستان، همواره از عمل به تعهداتشان سر باز زده یا به بیان دقیق‌تر جز در مقاطعی، هرگز در رهاسازی حق‌آبه هیرمند آن‌طور که باید و شاید اقدام نکرده‌اند. آن هم در حالی که حتی در آن مقاطع و بزنگاه‌هایی که بعضاً آب از آن سوی مرزهای شرقی ایران به سوی هامون جاری شده نیز آبی سهم مردمان سیستان و بلوچستان شده که به قول اهالی منطقه، «آب دشت‌مال» یا همان سرزیر سیلاب‌های گاه و بیگاه این منطقه بوده است. این در حالی است که به باور طیفی از همین کارشناسان و ناظران، همان اندک امیدی که به جاری شدن همان آب‌های دشت‌مال به سوی هامون وجود داشت نیز حالا با توجه به طراحی و اجرای پروژه ساخت سد کمال‌خان به دست مهندسان هلندی و اسرائیلی، عملاً نقش بر آب شده و رو به نومیدی گذاشته است.
آن‌طور که یک کارشناس حوزه مدیریت منابع آب در این رابطه به «پیام ما» توضیح داده، «باتوجه به جمعیت حدوداً ۶۰۰ هزار نفری منطقه سیستان در استان سیستان و بلوچستان و این نکته مهم که این جمعیت چند صد هزار نفری به هر حال هم به آب شرب و هم به آب کشاورزی نیاز دارند، در صورتی که مذاکرات دو کشور برای رهاسازی حق‌آبه هیرمند به نتیجه نرسد، چاره‌ای جز استفاده از راه‌های جایگزین نیست. حال آن‌که وقتی از این راه‌های جایگزین صحبت می‌کنیم، با توجه به مجموعه شرایط حاکم بر این منطقه، بیشتر از دو راه پیش‌رویمان نیست؛ یا باید این کمبود آب شرب و کشاورزی را از طریق آب‌های ژرف جبران و تامین کنیم یا از طریق انتقال آب از دریای عمان.» محسن موسوی خوانساری اما در عین حال تاکید کرده «آبی که از این دو طریق به دست می‌آید، معمولاً بسیار محدود و کم بوده و به مقداری نیست که جوابگوی نیاز منطقه باشد. ضمن آن‌که بخشی از آب هیرمند به سمت منطقه زاهدان تغییر مسیر می‌دهد.» او بر این اساس معتقد است: «به این دلایل هرچه برای حل مشکل از طریق دیپلماسی و مذاکرات دوجانبه با طرف افغانستانی تلاش کنیم و از این رهگذر بتوانیم طرف مقابل را نسبت‌به عمل به تعهداتش در پروتکل و معاهده سال ۵۱ خورشیدی متقاعد کنیم، کم است؛ چرا که این مسئله از جهات بسیاری حائز اهمیت است و واقعیت آن است که راهکار اصلی حل مشکل کم‌آبی در این منطقه نیز همین اجرای هرچه بیشتر پروتکل است.»
این عضو هیات مدیره انجمن آب و خاک پایدار ایران بر این اساس ادامه داد: «به هر حال دولت افغانستان سال‌هاست که در عمل به تعهداتش کوتاهی می‌کند؛ چنان‌که حتی پس از امضای توافق سال ۵۱ میان مسئولان دولت پهلوی و موسی شفیق نیز شاهد بودیم طرف افغانستانی در عمل به تعهداتش کوتاهی کرده است.» او اضافه کرد: «این در حالی است که از حدود ۲۰ سال پیش مشکلاتی که در تامین آب هامون داشته و داریم، دوچندان شده و به همین دلیل نمایندگان ایران در تمام این سال‌ها تلاش بسیاری کردند تا مگر به نحوی با طرف افغانستانی به تفاهم برسند که البته چندان توفیقی حاصل نشده است.» موسوی خوانساری همچنین با اشاره به بازه زمانی که پروژه ساخت سد کجکی به بهره‌برداری رسید، از گسترش چشم‌گیر کشاورزی در افغانستان سخن گفته و تاکید دارد: «آن‌چه مسلم است منابع گسترده آب از این رودخانه در خاک افغانستان برداشت می‌شود و در حال حاضر اوضاع با بازه زمانی پیش از اتمام پروژه ساخت و ساز سد کجکی متفاوت است.» او همچنین با اشاره به احتمال سرریز گاه و بی‌گاه آب پشت سد کمال‌خان، تاکید کرد که اگر هر زمان همچون آن‌چه در سال ۹۸ شاهد بودیم، سیلابی به راه بیفتد، سرریز آب به‌سمت گود زره خواهد بود و حتی در صورت وقوع سیل هم نمی‌توان امیدوار بود که آبی به سمت خاک ایران سرازیر شود.»
این کارشناس آب در پاسخ به پرسش «پیام ما» در خصوص اقدامات جایگزین دولت جمهوری اسلامی در شرایط کنونی گفت: «ایران باید اولاً با قدرت در بحث دیپلماسی فعال باشد و به هیچ عنوان میز مذاکره را ترک نکند و ثانیاً کنار این تمرکز بر دیپلماسی، اقداماتی را در راستای اجرای پروژه‌های عمرانی و محرومیت‌زدایی در مناطق زرنج و فراه در خاک افغانستان و همچنین منطقه سیستان در این سوی مرز به انجام برساند تا بخشی از فشار معیشتی ناشی از وضعیت کم‌آبی مرتفع شود و با توجه به قرابت و خویشاوندی ساکنان این و آن سوی مرز در این ۳ ناحیه مورداشاره، بتوانیم از نتایج این همکاری و تعامل مردم دو کشور به نفع هر دو کشور استفاده و بهره‌برداری کنیم.» این عضو هیات مدیره انجمن آب و خاک پایدار ایران همچنین با اشاره به این‌که حیات نصفه و نیمه هامون در چند سال اخیر مدیون سیلاب‌های منطقه فراه بوده، تاکید کرد که با توجه به تکمیل پروژه ساخت سد کمال‌خان، دیگر نمی‌توان از این ناحیه نیز امیدوار باشیم که آبی به‌سمت هامون سرازیر شود.»
موسوی خوانساری اگرچه به عدم پایبندی حاکمان کنونی و دولت‌های پیشین افغانستان نسبت‌به تعهداتی که به‌موجب توافقنامه و پروتکل سال ۵۱ برعهده دارند، اذعان دارد و می‌گوید دست‌کم در این دو دهه گذشته کمتر شاهد پایبندی طرف افغانستانی به این تعهدات بودیم اما با این وجود بر لزوم پافشاری بر مسیر دیپلماسی آب و مذاکرات محیط‌زیستی تاکید دارد و می‌گوید: «دیپلماسی آب و حل مشکلات محیط‌زیستی از طریق مذاکرات دیپلماتیک، امری زمان‌بر است و نباید با تغییر دولت‌ها دستخوش تغییر شود. کما این‌که همان پروتکل سال ۵۱ دولت پهلوی و دولت وقت افغانستان نیز حاصل چیزی در حدود یک قرن کار و تلاش دیپلماتیک بود و به هیچ عنوان آسان به دست نیامده بود. ما به هیچ عنوان نباید از دیپلماسی آب غافل شویم اما این‌که با چه اهرم‌هایی وارد شویم، بحث دیگری است و به نسبت این‌که دولتمردان در هر مقطع با چه نگاه و رویکردی به سراغ این دست مذاکرات می‌روند،
موسوی خوانساری اما در عین حال در واکنش به این‌که آیا امیدی به حل این مشکلات در آینده نزدیک تا پایان دولت سیزدهم دارد یا نه، با تاکید بر این‌که «معمولا افغانستانی‌ها در موضوع آب بسیار سازش‌ناپذیرند و در دهه‌های گذشته این مهم بارها به اثبات رسیده»، گفت: «امیدوارم دولت بتواند با تمهیداتی از جمله تامین برق چند استان افغانستان از طریق انرژی بادی، بحث آب و حق‌آبه هیرمند را بار دیگر روی میز مذاکرات قرار دهد و بتواند مشکل را حل کند.»