رئیس جمهور در هفته پایانی اردیبهشت ۱۴۰۱ در جلسه هیات دولت با اشاره به لزوم تامین امنیت غذایی کشور، خودکفایی در کالاهای اساسی را راهبردی دانست و گفت: تولید یک مسأله اساسی و زیربنایی است و وزارت جهاد کشاورزی در همکاری با دیگر نهادها و از جمله مراکز علمی و دانش بنیان برنامه ریزی کند تا کشور در کوتاه‌ترین زمان ممکن با تقویت تولید داخلی به خودکفایی برسد تا نیازمند دیگر کشورها نباشیم.
غافل از اینکه ایران با منابع محدود و جمعیت فزاینده هرگز نمی‌تواند به خودکفایی دست یابد. پهناوری جغرافیایی کشور نباید فریبنده باشد. ۷۵ درصد کشور کوهستان و کویر و بیابان غیر مزروع است. منابع آب ورشکسته؛ ردپای اکولوژیکی سه برابر سرانه اکولوژیکی و محیط زیست هم تخریب شده است.

 

در جهانی که انتقال آب از کشوری به کشور دیگر از راه صادرات و واردات غله صورت می‌گیرد؛ در جهانی که می‌رود در سیلوهای ذخیره آن، گندمی برای جبران کمبود تولید سالانه نباشد؛ در جهانی که می‌رود انبارهای بازار غله، غله‌ای برای فروش نداشته باشد؛ در جهانی که سرانه آب، بر اثر رشد فزاینده جمعیت رو به کاهش سریع است. در جهانی که سرانه اراضی کشاورزی به دلایل مختلف رشد جمعیت، بیابان‌زایی و بزرگتر شدن شهرها رو به کاهش نهاده است؛ رویکرد به منابع آب از سرچشمه تا لیوان سر سفره، به ویژه در کشورهای خشک و نیمه خشک بسان ایران که کشاورزی با آبیاری دستی صورت می‌گیرد، چگونه باید باشد؟ برای تولید انرژی چه باید کرد؛ برای پایداری محیط زیست و دستیابی به توسعه پایدار چگونه باید اندیشید؟
بیشتر چالش‌های جهانی؛ منطقه ای و ناحیه‌ای از ناکارآمدی و نبود همبستگی یا برهمکنش سه حوزه انرژی، آب و محیط زیست بر یکدیگر است. بنابراین بنیان سیاستگذاری و برنامه‌ریزی توسعه پایدار در تلفیق و یکپارچه‌سازی این سه حوزه است.
کارشناسان حوزه‌های آب؛ محیط زیست؛ انرژی؛ اقلیم و نیازهای حیاتی انسان به این باور رسیده‌اند که سیاستگذاری تجریدی و انتزاعی در هر کدام از حوزه‌های نام برده خطا بوده و تبعات جدی برای زیست و رفاه انسان و جامعه به وجود می‌آورد. تنها زمانی یک سیاست پایدار خواهد بود که بتواند در چارچوب تلفیق انرژی، آب؛ محیط زیست و اقلیم با رعایت اصول آمایش سر زمین بنا نهاده شود. در چند سال اخیر؛ این نگرش تازه برهم کنش و یا همبستگی سیستم‌های آب؛ انرژی؛ محیط‌زیست و اقلیم یا نکسوس(Nexus) نامیده شده است.

برخی از رودخانه‌ها و منابع آبی بر اثر کاهش باران و فقدان مدیریت بارش‌های حداقلی کاملا خشک و یا در شرف از بین رفتن هستند و شماری از تالاب‌هایی که از جایگاه ویژه‌ای در اکوسیستم، محیط زیست و تامین معاش زندگی افراد ساکن منطقه داشتند؛ خشک شده‌اند. سد‌سازی‌های فاقد توجیه فنی و اقتصادی، از دلایل اصلی دشواری‌های وارده بر کشاورزان، دامداران و محیط زیست است

در مدل‌سازی همبستگی آب؛ انرژی؛ محیط زیست و اقلیم؛ همپوشانی یا برهمکنش بخش انرژی بر بخش آب و محیط زیست، همپوشانی بخش آب بر بخش انرژی و محیط زیست و همپوشانی محیط زیست برهرکدام از این بخش‌ها در بستر نکسوس آب؛ محیط زیست؛ انرژی و اقلیم با رعایت آمایش سرزمین دیده می‌شود. زیرا سیستم‌های آب انرژی و محیط زیست بر یکدیگر برهم کنش دارند یا همبسته (‌Interconnected) هستند
آب برای تولید انرژی و برق مصرف می‌شود. از انرژی برای پمپاژ، تصفیه، انتقال آب و تصفیه فاضلاب استفاده می‌شود، که با تولید گازهای گلخانه‌ای کمبود آب، تغییر‌پذیری و عدم قطعیت همراه می‌آورد. در نتیجه رویکرد یکپارچه به چالش‌ها و فرصت‌های همبستگی آب؛ انرژی و اقلیم اجتناب‌ناپذیر است.
آب
بنابر آمار و گزارش‌ها، برداشت از منابع آب جهان از ۳۷۹۰ کیلومترمکعب در سال ۱۹۹۵ به ۳۸۰۸ کیلومترمکعب در سال ۲۰۱۲؛ ۳۸۸۱ کیلومترمکعب در سال ۲۰۱۷ و ۳۹۹۷ کیلومترمکعب در سال ۲۰۲۱افزایش یافته و پیش‌بینی می‌شود با افزایش ۳ درصد در سال به ۵۲۱۴ کیلومترمکعب در سال ۲۰۳۰ برسد. انتظار می‌رود تا سال ۲۰۲۵، حدود دو سوم کشورهای جهان در معرض تنش شدید آبی قرار گیرند. بنا به گزارش شورای جهانی آب، 3 عامل عمده در افزایش تقاضا برای آب، بیش از همه موثر بوده است:
·افزایش فزاینده جمعیت،
·توسعه صنایع و پیشرفت فناوری‌های نوین،
·توسعه کشاورزی و نیاز به غذای بیشتر.
کم‌آبی در ایران نیز با توجه به اقلیم خشک و نیمه خشک در پهنه کویری و کوهستانی کشور، در کنار جمعیتی که ظرف سه دهه گذشته از مرز ۸۳ میلیون نفر گذشته، دل‌مشغولی همیشگی کارشناسان آب کشور بوده که به سبب بی‌کفایتی در بهره‌برداری صحیح و تخلیه نابخردانه آبخوان‌ها؛ کشور را با فاجعه ورشکستگی آب روبه‌رو کرده است. در نتیجه نکسوس یا برهم کنش آب با محیط زیست؛ انرژی و توسعه آینده کشور را وارد مرحله تازه و دشوارتری می‌کند.

بعد از انقلاب که جمعیت کشور ۳۶ میلیون نفر بود و از بحران آب، ورشکستگی آبی، تخریب محیط زیست، تغییر اقلیم و سوراخ اوزون خبری نبود؛ از نگرش نوین آمایش سرزمین که در سازمان برنامه و بودجه راه اندازی شده بود، استفاده نشد

پرسش این است که: «آیا با روند شتابان رقابت‌های اقتصادی برای دستیابی به منافع بیشتر و رشد اقتصادی بالاتر که منجر به مصرف بیشتر آب برای تولیدات صنعتی می‌شود، آب کافی برای جمعیت روبه افزایش ایران و جهان در دسترس خواهد بود یا خیر؟» زیرا رقابت‌های اقتصادی، پیشرفت سریع فناوری‌ها، تولید کالاهای مصرفی نوظهور و تفننی، تغییر الگوهای مصرف و‌… جملگی با هدف دستیابی به رشد اقتصادی بالاتر صورت می‌گیرد. بدیهی است که این مسابقه جهانی برای تحصیل رشد اقتصادی بالاتر، بدون مصرف بیشتر آب و تهدید منافع اقشار محروم‌تر جامعه ممکن نخواهد بود. به دیگر سخن، اگر تا یکی دو قرن پیش فقط رشد جمعیت بر تقلیل سرانه آب اثرگذار بود، امروز عوامل دیگری غیر از رشد جمعیت نیز بر کاهش سرانه آب اثرگذارند، عواملی مانند پیشرفت فناوری‌های جدید، رشد اقتصادی، افزایش جمعیت طبقه متوسط، درآمد بیشتر و تغییر الگوی مصرف؛ در نتیجه، این عوامل فشار بیشتری را بر منابع محدود آب سیاره ما وارد می‌کنند.
بنا به نظر کارشناسان؛ شدت مصرف آب در ایران هم در بخش‌های شهری و هم بخش‌های تولیدی کشاورزی، خدمات و صنعت از دیگر کشورها به سبب کمی قیمت آب‌بها بالاتر بوده و با حمایت از شعار بی پایه خودکفایی غذایی؛ منجر به ورشکستگی آبی کشور شده است.
امروز ایران به سبب ورشکستگی آبی و ناکارآمدی مدیریت در بخش های اقتصادی؛ کشاورزی و صنعتی در کانون چالش‌های مخرب و ویرانگری قرار گرفته که پایداری ایران را مورد مخاطره جدی قرار داده است. کاهش رواناب‌های کشور به میزان حدود ۵۰ درصد؛ تخلیه آب‌های زیرزمینی؛ ممنوعه شدن ۴۰۰ دشت؛ خشک شدن دریاچه‌ها و تالاب‌ها؛جنگل تراشی‌ها و بیابان‌زایی
انرژی
در مورد مصرف انرژی در ایران؛ مقادیر شدت انرژی[1] برای دو سال ۲۰۰۰ و ۲۰۱۹ در نظر گرفته شده‌اند. ابتدا میزان تغییرات شدت انرژی سال ۲۰۱۹ نسبت به سال ۲۰۰۰ ، برحسب درصد، محاسبه و سپس کشورها از زیاد به کم مرتب و از چپ به راست در نمودار قرار گرفته‌اند.
در دوره مورد نظر، شدت انرژی جهان، در مجموع، روند کاهشی داشته و میانگین تغییرات برای کل دنیا ۲۳.۸۶- درصد بوده‌است. ایرلند در سمت چپ بیشترین کاهش شدت انرژی را داشته و با حرکت به‌سمت راست روند تغییرات شدت انرژی افزایشی می‌شود. همانطور که در این شکل مشاهده می‌شود، ایران، در این مدت، با ۴۲.۵۶+ درصد، بیشترین افزایش شدت انرژی را تجربه کرده‌است. این موضوع نشان می‌دهد هنوز اهمیت بهره‌وری انرژی در کشور مورد توجه قرار نگرفته و بسیاری از سیاست‌ها و برنامه‌های اعلام شده همچنان بر روی کاغذ، منتظر تصمیم و عزم جدی مدیران هستند.
محیط زیست
هستی و حق زیستن در سیاره زمین؛ ابتدایی‌ترین حق انسان است. اما طی دهه‌های اخیر به دلیل استفاده بی رویه از منابع طبیعی، عدم نظارت و توجه به مباحث محیط زیستی و الگوهای حفاظتی؛ محیط زیست ایران با آسیب‌های زیادی روبه‌رو شده است.
آسیب‌رسانی به عرصه‌های مختلف محیط زیست در ایران از سوی شهروندان به دلیل عدم آموزش و یا وجود نیازهای مالی صورت می‌گیرد. دخالت و تصرف شهروندان در زیستگاه‌های طبیعی و مصرف بی‌رویه منابع طبیعی؛ بسیاری از گونه‌های حیات وحش از قبیل پستانداران، پرندگان، خزندگان و دوزیستان و تمام گیاهان وحشی و طبیعی که بدون دخالت یا کمک انسان زندگی می‌کنند را در معرض انقراض قرار داده است. حفاظت از جنگل‌ها،حیات وحش و جلوگیری از قاچاق چوب، شکار و صید بی‌رویه به عنوان بخشی از حفاظت از محیط زیست جدی گرفته نمی‌شود و نارضایتی عمیق هواداران محیط زیست را به همراه دارد.
خشک‌سالی می‌تواند باعث عدم توازن در میزان آب، نابودی گیاهان، کاهش عمق آب‌های سطحی و رطوبت خاک شود. عدم مدیریت صحیح منابع آبی در کشور، اثرات جبران‌ناپذیر این مهم را تشدید میکند. خشکسالی و کمبود آب در بسیاری از استان‌های کشور رو به افزایش است و خسارات جبران‌ناپذیری را بر اکوسیستم این مناطق وارد می کند. برخی از رودخانه‌ها و منابع آبی بر اثر کاهش باران و فقدان مدیریت بارش‌های حداقلی کاملا خشک و یا در شرف از بین رفتن هستند و شماری از تالاب‌هایی که از جایگاه ویژه‌ای در اکوسیستم، محیط زیست و تامین معاش زندگی افراد ساکن منطقه داشتند؛ خشک شده‌اند. سد‌سازی‌های فاقد توجیه فنی و اقتصادی، از دلایل اصلی دشواری‌های وارده بر کشاورزان، دامداران و محیط زیست است.
یکی دیگر از مسائلی که در اثر برداشت بی‌رویهٔ آب زیرزمینی در ۴۰۰ دشت کشور رخ داده، فرونشست زمین است
افزایش آلودگی هوا و گرد‌و‌غبار در سطح کشور؛ غالبا سبب تعطیلی مدارس، دانشگاه‌ها و در برخی استان‌ها ادارات شده است. بنا به گزارش معاون فنی مرکز سلامت و محیط کار وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی: «سالانه چهار هزار و ۴۰۰ نفر بر اثر آلودگی هوا در کشور فوت می‌کنند. وجود گرد‌و‌غبار به کشور که باعث افزایش آلاینده‌های هوا شده، بار مراجعه مردم به مراکز درمانی را سه برابر افزایش داده است».
اقلیم
پایگاه خبری انتخاب به نقل از گزارش آژانس اطلاعات انرژی آمریکا و سازمان بهداشت جهانی، ایران رتبه دهم تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای و رتبه هشتم آلودگی هوا را در جهان به خود اختصاص داده است که مبنای یکی تولید گاز دی‌اکسیدکربن و دیگری آلاینده‌های خطرناک کمتر از ۱۰ میکرون است.
طبق این گزارش، ایران سالانه ۴۷۱ میلیون تن گاز دی‌اکسیدکربن تولید می‌کند و در جایگاه آخر این فهرست قرار دارد و از مشکلات متعدد مرتبط با آلودگی هوا و آب رنج می‌برد. به گونه‌ای که حیات وحش دریای خزر در معرض خطر جدی قرار گرفته است. زباله‌های خانگی، زباله‌های شیمیایی کارخانجات و سایر مواد آلوده کننده، اغلب در دریای خزر تخلیه می‌شود.
طبق این گزارش اهواز آلوده‌ترین شهر جهان است. آلودگی این شهر بیش از سه برابر میزان متوسط آلودگی کشور است. اهواز یک شهر کویری با جمعیتی حدود یک میلیون و ۳۰۰ هزار نفر بوده و به دلیل میدان‌های نفتی آن در دنیا شناخته شده است. ایران از نظر میزان ذخایر نفتی در رتبه سوم و از نظر ذخایر گاز طبیعی در رتبه دوم جهان قرار دارد. براساس این گزارش، علت اصلی آلودگی هوا در ایران، تولید بنزین بی‌کیفیت توسط کارخانجات پتروشیمی داخلی است.
سازمان جهانی هواشناسی (World Meteorological Organization) در آخرین گزارش «وضعیت اقلیم جهانی۲۰۲۱» برای چهار شاخص کلیدی تغییر اقلیم همچون غلظت گازهای گلخانه‌ای، افزایش سطح دریاها، گرمای اقیانوس‌ها و اسیدی شدن اقیانوس‌ها، رکوردهای جدیدی را ثبت کردند. این شاخص‌ها هشدار دیگری از فعالیت‌های مخرب جوامع انسانی است که باعث تغییرات در سیاره‌ زمین؛ در خشکی، اقیانوس و جو می‌شود و پیامدهای مخرب و طولانی‌مدتی برای توسعه پایدار و اکوسیستم‌ها به سیاره زمین و به انسان تحمیل می‌کند.
نتیجه
توضیحات فشرده بالا در جستارهای آب، انرژی، محیط زیست و اقلیم به خوبی شکنندگی و اهمیت ورود به فضای نکسوس یا برهم کنش آب، محیط زیست، انرژی، اقلیم و حتی امنیت غذایی و خطر افزایش جمعیت را نشان می‌دهد. دیگر نمی‌توان فارغ از آمایش سرزمین و رعایت همبستگی و برهم کنش آب، انرژی، محیط زیست، اقلیم، غذا و جمعیت برای هر یک از این بخش‌ها انتزاعی و تجریدی اندیشید و اقدام خودسرانه و دستوری انجام داد.
بعد از انقلاب که جمعیت کشور ۳۶ میلیون نفر بود و از بحران آب، ورشکستگی آبی، تخریب محیط زیست، تغییر اقلیم و سوراخ اوزون خبری نبود؛ از نگرش نوین آمایش سرزمین که در سازمان برنامه و بودجه راه اندازی شده بود، استفاده نشد. اکنون دیگر پرداختن به آمایش سرزمین اگر محال نباشد؛ بسیار دشوار به نظر می‌رسد. به حدی که پایداری ایران در خطر دیده می‌شود و دستیابی به توسعه و فراتر از آن توسعه پایدار غیر محتمل داوری می‌شود.
پانوشت:
[1] شدت انرژی، یک شاخص اقتصادی است که نشان می‌دهد برای تولید هر واحد ارزش افزوده، چه میزان انرژی مصرف شده‌است. در این نمودار، شدت انرژی اولیه بر حسب مگاژول بر دلار (بر اساس قیمت‌های ثابت سال ۲۰۱۷) استفاده شده‌ است.